Xitayning ürümchi shehirini kéngeytip, ahalisini 5 milyon'gha yetküzüsh pilani Uyghur teshkilatlirida endishe qozghidi

Ürümchining körünüshi. 2009-Yili 25-yanwar.

Uyghur aptonom rayonining merkizi ürümchining nöwettiki nopusi 2 yérim milyon etrapida bolup, xitay hökümitining resmiy statistikisida éytilishiche, Uyghur qatarliq yerlik milletlerning nopusi mezkur sheherdiki omumi nopusning texminen 27% ni igileydu.

Xitay hökümiti zor miqdarda meblegh ajritip, Uyghur aptonom rayonining merkizi ürümchi shehirini kéngeytishni, 2020-yilgha barghanda ürümchi shehirining hazirqi nopusini bir hesse köpeytip, 5 milyon'gha yetküzüshni qarar qilghan.

Ürümchi sheher bashliqi jarulla hésamidinning seyshenbe küni xitay axbarat wasitilirige ashkarilishiche, mezkur pilan ürümchi shehiride xelq'ara ölchemge toshidighan ikki yéngi rayon tesis qilish, ürümchi poyiz wogzalini kéngeytish, diwopo ayrodromigha yéngi hawa yoli términali qurush, shuning bilen birge yene bir yéngi ayrodrom sélish, ürümchining-lenju arisigha yene bir tömüryol liniyisi yatquzup, ürümchi bilen xitayning ottura tüzlenglik arisidiki shundaqla ürümchi bilen gherbiy we ottura asiya arisidiki qatnash alaqe torining sür'itini tézlitish we qulaylashturushni öz ichige alidiken.

Shinxu'a agéntliqi bu heqtiki bir xewiride mezkur pilanning ürümchini xitayning gherbidiki “Merkizi sheher” we shundaqla gherbiy we ottura asiyadiki “Xelq'ara soda merkizi” qilip qurup chiqishni meqset qilidighanliqini ilgiri sürülgen.

Da'iriler 2020‏-yili ürümchi shehirining nopusi bir hesse köpeytilip, 5 milyon'gha yetküzülidighanliqini bildürgen bolsimu, lékin bu nopusning qeyerdin kélidighanliqi, Uyghur élining jenubidiki Uyghur ahalilirini yötkemdu yaki ichkirilik xitay köchmenlirini orunlashturamdu? dégen mesilige jawab bermigen.

Xitay hökümitining mezkur pilani nahayiti tézla Uyghurlarning chet'eldiki eng chong teshkilatliridin biri bolghan dunya Uyghur qurultiyining inkasini qozghidi. Qurultayning qazaqistandiki wekili, qurultay mu'awin re'isi qehriman ghojamberdi, xitay hökümitining mezkur pilani kishini “Chöchiterlik” bir pilan, deydu. Uning ilgiri sürüshiche, mezkur pilanning ichki we tashqi ikki istratégiyilik muddi'asi bar. Ichki istratégiyilik muddi'asi xitay köchmenlirini yötkep, rayonda ularning nopus jehettiki mutleq üstünlükini turghuzushtur. Qehriman ghojamberdi, buning aqiwiti Uyghurlarning rayondiki siyasiy‏-ijtima'iy tesir küchini ilgirilep ajizlitip, ularning medeniyet we milliy xasliqini yoqitidighanliqini bildürdi.

Lékin shinxu'a agéntliqining we yaki yerlik emeldarlarning bu heqtiki bayanlirida buninggha qanchilik meblegh sélinidighanliqi, mebleghning qanchilikini yerlik, qanchilikini merkizi hökümet chiqiridighanliqi shundaqla buningdin Uyghurlarning behrimen bolushigha qandaq kapaletlik qilinidighanliqi heqqide héchqandaq nerse tilgha élinmighan. Amérikidiki bezi xitay analizchilar, ürümchi “5-Iyul weqesi” ni Uyghurlar bilen xitay arisidiki hoquq we bayliq teqsimatidiki adaletsizlik keltürüp chiqarghanliqini eskertip, eger bu adaletsizlik özgertilmise, bu xil toqunushlarning yene yüz bérish éhtimali barliqini agahlandurghan idi.

Amérikidiki xitay weziyet analizchisi yang liyüy ependi, eger hökümet Uyghurlarning iqtisadini güllendürmekchi bolsa, rayondiki yuqiriqidek zor kölemlik qurulushlargha sélinidighan mebleghning bashqurush hoquqini Uyghurlargha bérishi, xitay karxanichilar bilen riqabetlisheleydighan chong Uyghur karxanichilirining shekillinishige türtke bolushi kérek, dep körsetti.

U mundaq deydu: “Junggo islahat we échiwétishni yolgha qoyghandin buyan her qaysi ölke we rayonlar nurghun ilgirileshke érishti. Bu jeryanda az sanliq milletler rayonlirining iqtisadi bezi tereqqiyatlargha érishken bolsimu, lékin tereqqiyat méwisidin az sanliq milletler behrimen bolalmidi.

 Shinjangda, shizangda tereqqiyat méwisidin behrimen bolghuchilarning mutleq köp qismi xenzular. Méning anglishimche, wénju guruhi shinjangdiki eng chong soda menpe'etdar guruhi hésablinidiken. Uningdin qalsa ningbo guruhi, jyangzé guruhi dégenler. Uyghur we tibetlerdin chong karxanilar chiqmidi. Néme üchün ulardin chong karxanichilar chiqmaydu? chünki kompartiye hökümiti ularni terbiyilimigen.”

Yang liyüyning eskertishiche, Uyghurlarning iqtisadi riqabet küchi ajiz bundaq ehwalda bu xil zor kölemlik meblegh we qurulush türi yenila xitaylarni menpe'etdar qilidu xalas.

Uyghur aptonom rayoni mol néfit zapisi we tebi'iy gaz bayliqigha ige muhim istratégiyilik rayon bolupla qalmay, jughrapiyilik orni nuqtisidinmu 10 dölet bilen chégrilinidighan muhim istratégiyilik jaydur. Dunya Uyghur qurultiyidiki qehriman ghojamberdi ependi, xitayning ürümchini “Xelq'ara soda merkizi” qilip qurup chiqish pilani uning emeliyettiki ottura we gherbiy asiyagha kéngiyish istratégiyilik pilanining bir qismi ikenlikini bildürdi.

Xitay metbu'atlirining we hökümet emeldarlirining ürümchini kéngeytip qurup, ürümchi nopusini 5 milyon'gha yetküzüp pilanigha da'ir xewer we bayanlirida ürümchi shehiri hazirqi kölimi bilen duch kéliwatqan nöwettiki eng jiddiy mesililerning, shu qatarda muhit we hawa bulghinishi, qatnash, su mesilisining qandaq hel qilinidighanliqi tilgha élinmighan. Yuqiriqi mesililer xitay hökümiti uzun yillardin béri hel qilalmaywatqan mesililer hésablinidu.

Mutexessislerning ilgiri sürüshiche, yuqiriqi mesililer ichide su yétishmeslik we ürümchining kömürlük yer asti qatlimi jiddiy oylishishqa tégishlik mesililer. Ürümchini su bilen teminleydighan nöwettiki asasliq su menbesi tengritéghi 1‏-nomurluq muz qatlimidur. Lékin yéqinqi yillardin béri mutexessisler mezkur muz qatlimining jiddiy érip kétiwatqanliqini agahlandurghan idi. Yene bezi mutexessisler ürümchide ahale köpeyse, qatnash mesilisi éghirlishidighanliqini agahlandurup, ürümchining kömürlük yer qatlimi yer asti poyiz yoli we asman pelek binalarni kötürüshlük emeslikini ilgiri sürgen.

Da'irilerning ürümchini kéngeytishni qarar qilishta yuqiriqi amillarni qanchilik hésabqa alghanliqi melum emes. Da'iriler mezkur pilanning 3 yil tetqiqat élip bérilip, qararlashturulghanliqini bildürgen. Eger mezkur pilan 3 yilda hazirlan'ghan bolsa bu “5-Iyul weqesi” ning aldida bashlan'ghan bolidu. Lékin buninggha guman bilen qaraydighanliqini eskertip, xitayning “5-Iyul weqesi” din kéyin Uyghur iligha keng kölemlik yürüsh qilishqa bashlighanliqi we mezkur pilan “5-Iyul weqesi” ning mehsuli, dep qaraydighanlar bar. Bu qarashtiki zatlarning biri qehriman ghojamberdidur.

Lékin, xitay hökümiti ürümchi shehirini kéngeytish pilani rayonning iqtisadi tereqqiyatigha türtke bolidighanliqini ilgiri sürgen. Ürümchi sheher bashliqi jarulla hésamidin seyshenbe künki axbarat élan qilish yighinida eskertip, bu yil ürümchi shehirining omumi ishlepchirish daramiti 131 milyard 100 milyon yüen'ge yétip, ötken yilqidin 2.12 Pirsent köpiyishi közlünüwatqanliqini, buning 2020-yili 420 milyard yüen'ge yetküzülidighanliqini bildürgen.