5-Iyul weqeside tutqun qilin'ghan ottura mektep oqughuchiliri heqqidiki birqisim yéngi uchurlar ashkarilandi

Yéqinda chet'ellerdiki Uyghur tor béketliri hem boshün qatarliq tor béketliride, 2009-yildiki 5-iyul weqeside ürümchi sheherlik 14-ottura mektepning 36 neper oqughuchisining namayishqa qatnashqan dégen bahanide qolgha élin'ghanliqi hem weqedin kéyin shu mekteptiki bir nechche neper Uyghur oqutquchi qosh tilliq ma'arip siyasitige qarshi chiqqan dégendek qalpaqlar kiydürülüp jazalan'ghanliqi heqqidiki uchurlar bérildi. Ürümchi shehiridin yéqinda chet'elge chiqqan, öz kimlikini ashkarilashni xalimaydighan oqughuchilarmu radi'omiz ziyaritini qobul qilip, weqe heqqide özliri bilidighan uchurlarni ashkarilidi.

17-, 18-aprél künliri muhajirettiki Uyghur tor béketliridin amérika Uyghur jem'iyiti, wetinim qatarliq tor béketliri hem xitay démokratlirining tor békitidin boshün qatarliqlarda “Xitay da'iriliri Uyghur oqutquchi we oqughuchilirigha ziyankeshlik qilmaqta” serlewhilik maqale élan qilindi.

Maqalide bayan qilinishiche, 2009-yili ürümchide yüz bergen 5-iyul weqesi mezgilide tutqun qilin'ghan ürümchi sheherlik toluq ottura mektepning 36 neper Uyghur oqughuchisi, jinayiti békitilmigechke, saqchi da'iriliri teripidin mektepning qayta terbiye qilishigha ötküzüp bérilgendin kéyin, ularni mekteptiki xitay millitidin bolghan mektep mudiri wang yi, mu'awin mektep mudiri ma shinxung we exlaq terbiye bölümining bashliqi min shinchang qatarliq xitaylar “Térrorchi” dep eyiblep, ikki kün ayrim öyge solap, ach qoyup jazalighan. Solap qoyulghan oqughuchilargha insaniy pezilet bilen mu'amile qilishni telep qilip, oqughuchilargha bir waq bolsimu nan bérishni ötün'gen mektepning Uyghur millitidin bolghan ilmiy mudiri mahinur ömer da'iriler teripidin “Térrorchilargha we milliy bölgünchilerge yan basti” dégen gunah bilen eyiblinip, uning ilmiy mudirliq wezipisi bikar qilin'ghan.

5-Iyul ürümchi weqesidin kéyin, ürümchidin chet'ellerge chiqqan Uyghurlarning radi'omizgha bildürüshiche, eyni chaghda ürümchi shehiridiki ottura mekteplerdin 5-iyul weqesige chétishliq dégen jinayet artilip, nurghun oqughuchilar qolgha élin'ghan. Bolupmu, ürümchi sheherlik 3-ottura mektepning 17 yashliq oqughuchisi nurul islamning muddetsiz qamaq jazasigha höküm qilinip, türmide ölüshi hem ürümchi sheherlik toluq ottura mekteptin qolgha élin'ghan 36 neper oqughuchining ikki kün solap qoyulup, ach qoyulush weqesi ürümchidiki Uyghurlar arisida uzun bir mezgilgiche ghulghula qilinip, jem'iyette zor tesir qozghighan.

5-Iyul weqesidin kéyin tutqun qilin'ghan Uyghur yashlirini soraq qilishqa qatnashqan bir Uyghur saqchining bildürüshiche, bu weqedin kéyinki bir hepte ichide ürümchi we bashqa sheherlerdin bolup, Uyghur yash-ösmürliridin nechche ming kishi qolgha élin'ghan.

Maqalide bayan qilinishiche, namayishqa qatnashqanliqi üchün tutqun qilin'ghan bu oqughuchilar ichidiki ablimit isimlik bir oqughuchi eslide elachi oqughuchi bolup, u, tutqun qilin'ghan mezgilde kaltek bilen urulup, méngisi zeximlen'genliki üchün, türmidin qoyup bérilgendin kéyin, méngisi toxtimay aghriydighan bolup qalghan. Uzun dawalan'ghan bolsimu, bu késelning azabidin qutulalmighan. Bu ehwal barghanséri éghirlashqachqa, 2010-yilliq aliy mektep imtihanidin ötelmigen. 2011-Yilimu eyni ehwal körülgen. Xitay saqchilirining qattiq urup yarilandurushi sewebidin, aliy mektepke kirish imkaniyitidin mehrum bolghan bu oqughuchi rohiy we jismaniy jehettin kündin-kün'ge ajizlighan.

Maqalidiki bayanlardin melum bolushiche, ürümchi sheherlik toluq ottura mektepning fizika oqutquchisi turnisa qasimmu 5-iyul künidiki namayishqa qatnashqanliqi üchün, qizi eqlime we hediliri bolup a'ilisidiki 5 adem bilen birlikte qolgha élin'ghan. Xitay da'iriliri turnisa qasimning jinayet pakitini tapalmighanliqi üchün ikki heptidin kéyin uni qoyuwétishke mejbur bolghan. Emma, bu mekteptiki xitaylarning birliship shikayet qilishi we mektep mudiri wang yéning “Turnisa qasim ma'arip sépige yoshurun'ghan milliy bölgünchi, oqughuchilarni namayishqa küshkürtken unsur” dep saqchi tarmaqlirigha doklat sunushi bilen, turnisa qasim shu yili 8-ayning bashlirida qayta qolgha élin'ghan we xitay türmisige qamalghan. U türmide éghir jismaniy qiynashni, dehshetlik xorluqni bashtin kechürgendin kéyin, jenubiy tagh(nenshen) da tesis qilghan ménge yuyush kursigha qatnashturulup, “Ma'arip sépidin yiraqlashturush we qet'iy hökümet xizmitige almasliq” sherti bilen 2010-yili 4-ayda türmidin qoyup bérilgen. Shuningdin kéyin, turnisa qasim xususi shirketlerde ishlep turmushini qamdashqa mejbur bolghan.

Maqalide aptor ürümchi sheherlik toluq ottura mektepte yüz bergen Uyghur oqughuchi, oqutquchilarning mekteptiki xitay emeldarlar teripidin öch élish sheklide jazalinishigha, 2004-yili ürümchide élip bérilghan qosh tilliq mektep berpa qilish namida, eslidiki Uyghur mektepliri bilen xitay mekteplirini qoshuwétish shamilidin kéyin, mekteplerde barghanche kücheygen Uyghurlar bilen xitaylar otturisidiki uzun muddetlik ziddiyetning, seweb bolghan amillarning biri ikenlikini mundaq bayan qilidu.

“2004-Yili 4-ayning 30-küni ürümchi sheherlik 14-ottura mektep xitay tilidiki 6-ottura mektepke qoshuwétilgendin kéyin, mektepning oqutush, maliye, kadirlar hoquqi we bashqa qarar chiqirish salahiyitining hemmisi xitaylarning qoligha ötküzüp bérildi. Shuningdin bashlap, mezkur mektep Uyghurlarni oqutquchiliqqa qobul qilishni toxtatti. Shuning bilen mezkur mekteptiki Uyghur oqutquchilar bilen xitay oqutquchilar, Uyghur oqughuchilar bilen xitay oqughuchilar otturisidiki milliy ziddiyet nahayiti küchiyishke bashlidi. Bu ziddiyet 2009-yili1-ayda yüz bergen shu mekteptiki xitay millitidin bolghan in'gliz tili oqutquchisining 6 neper Uyghur oqughuchini ders waqtida ornidin turghuzup qoyup, “Uyghur dégen jinayetchi millet”, “Oghri millet”, “Gazirchi millet” dégen sözler bilen haqaretligen weqe sewebidin téximu ötkürleshti. Eyni chaghda mekteptiki Uyghur oqutquchi-oqughuchilar bu ishqa naraziliq bildürüp, bu xitay oqutquchini xitay qanunida belgilen'gen“Milletlerning nam-abruyi we shan-sheripige haqaret qilghanlarning 3 yilliq qamaq jazasigha höküm qilinidu” dégen belgilime boyiche jazalashni telep qilghan. Lékin ürümchi sheherlik ma'arip idarisi bu oqutquchigha qarita héchqandaq bir jinayi jaza qollanmastin, bu xitay oqutquchini bashqa mektepke yötkiwétish arqiliqla mesilini bésiqturushi mekteptiki Uyghurlarning qattiq naraziliqini qozghap, ikki millet arisidiki ziddiyet téximu kücheydi.”

Maqalidiki bayanlar hem radi'omiz ziyaritini qobul qilghan ürümchidin kelgen Uyghur oqughuchilarning bildürüshiche, eyni chaghda bu weqe ürümchi shehiridiki Uyghurlar arisida ghulghula qozghighan. “Milliy ittipaqliqqa tesir yetküzgenler jazalinidu” dégen teshwiqat arqiliq her waqit Uyghurlarni basturup kéliwatqan hökümet da'irilirining Uyghurlarni haqaretligen xitay oqutquchigha qanun boyiche chare körmesliki mekteptiki Uyghur oqutquchi-oqughuchilarni narazi qilghan bolsa, mekteptiki özlirini “Uyghurlargha néme qilsaq heqliq” dep bilidighan bir qisim xitay milletchi oqutquchiliri bu weqeni özlirige zerbe dep qarighan hem shundin kéyinki uzun bir mezgilgiche Uyghur oqutquchiliridin türlük bahanilerde öch élishni dawamlashturghan.

Maqalining axirqi abzaslirida mekteptiki xitay emeldarining Uyghur oqutquchilirigha ziyankeshlik qilghanliqigha da'ir bashqa pakitlarmu bayan qilin'ghan. Maqalide bayan qilinishiche, mektep mudiri wang ning qatarliqlarning chéqishi bilen, da'iriler 2006-yili ürümchi sheherlik toluq ottura mekteptiki özining ilmiy emgekliri bilen tarix saheside Uyghurlar hem türk dunyasigha tonulghan oqutquchi yüsüpjan yasinni, pantürkizmliq jinayet ötküzdi dep eyiblep, xizmettin qaldurghan. 2012-Yili xizmet sitazhi 20 yildin 30 yilghiche bolghan, kespi saheside yétilgen dangliq oqutquchilardin :memet hesenjan, hebibulla, maynur sadir, reyhanem kenji, erkin rehmitulla, rishat qatarliq 10 gha yéqin oqutquchining xenzu tilida ders ötelmidi dégen bahanide xizmitidin toxtatqan.