Үрүмчи вәқәсиниң һәқиқий сәвәблири тоғрисида

2009-Йили 6‏-июл күни сәйшәнбә күни үрүмчи вақти саәт 2 әтрапида, 300 әтрапидики хитай, қоллирида калтәк-чомақ вә гүрҗәк көтүргән һалда, үрүмчиниң хәлқ мәйданида топлишип йүрүш башлиған. Сүрәт, хитайларниң үрүмчи кочилиридики көрүнүши.

Әслидә " аптономийә " сөзи хусусий башқуруш игидарчилиқи яки өзини - өзи башқуруш дегән мәналарда болуп, бу сөзниң енгилизчә луғәт аталғусидиму " мустәқиллиқ " вә " әркинлик" дәп чүшәндүрүлгән.

Бирақ җуңгодики бу аптоном районларда, аптономийә дегән бу аталғуға мунасип бирәр алаһидиликни көрүш әсла мумкин әмәс, чүнки мәзкүр аптоном районларни идарә қиливатқанларниң һәммиси чоң хән миллитидур.

Мақалисидә хитайниң азадлиқ армийиси шинҗаң земинини бесивилиштин бурун, уйғур вә башқа қазақ, өзбек, қирғиз, татар, таҗик шуниңдәк 100 миңдәк хитайниң бу земинда яшайдиғанлиқини,хитайдин башқа юқирида тилға елинған барлиқ милләтләрниң өз тилида сөзләйдиғанлиқини тилға алған ваң ниң һазир мәркизи шәһәр үрүмчидә кишиләргә ят болған һәмдә аңлаш қейин болған хитай тилиниң омумлашқанлиқини тәкитлигән.

1884 ‏- Йили хитайниң мәнчиң һөкүмити шәрқий түркистанни бесивилип, мәзкүр уйғур вәтининиң намини шинҗаң қилип өзгәрткәнликини мақалисидә илавә қилған ваңниң, шәрқий түркистанлиқларниң хитай һакимйитидин қутулуп мустәқиллиқини қолға кәлтүрүш үчүн елип барған сияси күрәшлириниң охшаш болмиған дәвирләрдә йүз бәргәнликини, буниңдин 65 йил илгири әң ахирқи шәрқий түркистан мустәқил җумһурийәтлириниң айрим ‏- айрим һалда 1933 - йили вә 1944 ‏- йили қурулуп, хитай азадлиқ армийиси 1955 ‏- йили шинҗаң уйғур аптоном районини қурғанлиқини билдүргән.

Шәрқий түркистанда йүз бәргән тарихи өзгиришләр һәққидә тәпсилий тохталған аптор ваңниң, бу җайдики асаслиқ һоқуқниң хитайлар тәрипидин тамамән манапол қилинғанлиқини, мәзкүр аптоном райондики армийә, қораллиқ қисим, сақчи, қанун, әдилийә вә дөләт бихәтәрлик идариси шуниңдәк барлиқ мәтбуатларни башқуруш хизмитиниң, хитай мәркизи һөкүмити тәрипидин тәйинләнгән баш секритар тәрипидин бивастә контрол қилинидиғанлиқини, муһими бу секритарниң чоқум хитай миллити болуши шәрт икәнликини оттуриға қоюп," әгәр җуңгониң мәркизи бейҗиң шәһиригә тибәт яки уйғур баш секритар вәзипигә тәйинлинип, бейҗиң аһалисини уйғур тилида сөзләшкә мәҗбурлиса, уйғур тилида сөзлийәлмигән бейҗиң пуқраси хизмәткә қобул қилинмиса, буниңға наразилиқ билдүргән хитайлар бөлгүнчи, әксил инқилабчи унсур вә һазир уйғурлар үчүн әң көп қоллинилидиған террорчи дегән қалпақ билән қариланса, бейҗиңлиқлар қандақ һессятта болған болатти, әлвәттә һәммә адәм бейҗиңлиқларниң чоң кочиға чиқип немә қилидиғанлиқини ишәнч билән ейталайду" дәп көрсәткән.

Мақалисидә мәшһур хитай демократчиси яң җийәнли билән 5" ‏- июл үрүмчи вәқәси " тоғрисида телефун сөһбити елип барғанлиқини вә сөһбәт җәрянида яң җийәнли ейтқан сөзләрни тилға алған ваң ниң яң җийәнлиниң мундақ дегәнликини оттуриға қойған:

" Бу қетимқи вәқә, җуңго компартийә сияситидики нуқсанлар түпәйли мәйданға кәлди, бу хил сиясәтниң зиянкәшликигә уйғур, хитай һәммиси тәң учриди, хитай компартийиси икки милләт оттурисидики зиддийәтләрниң күчийишигә қәстән қутратқулуқ қилип, икки милләт оттурисида еғир тоқунушни пәйда қилди вә арқидин вәқәниң сәвәбчиси " рабийә қадир " дәп, мәсулйәтни дуня уйғур қурултйиниң рәиси рабийә қадирға артип қойди.

Ваңниң мақалисидә, яң җийәнлиниң сөзини нәқил кәлтүрүп йәнә мундақ дәйду: " мән рабийә қадирни икки йилдин буян тонудум, мән рабийә қадир вә у рәһбәрлик қиливатқан дуня уйғур қурултийидики уйғур паалийәтчиләрниң хитай миллитигә нисбәтән һичбир өчмәнлики барлиқини һис қилғиним йоқ, рабийә ханим пәқәт кишилик һоқуққа қарши йүргүзүлүватқан сиясәт вә һакимийәт үстидин нәпрәтлиниду."

Мақалисиниң ахирида 5 " ‏- июл үрүмчи вәқәси"ниң мәйданға келишидики һәқиқий сәвәбләр һәққидә қисиқичә хуласә чиқарған ваң ниң мундақ, дәп көрсәтти: 60 йил илгири мәҗбурий бесивилинған бу земинниң барлиқ һоқуқи " баш секритар " қалпиқи кийгән хитайнң чаңгилида, у армийә, сақчи вә түрмини бивастә башқуриду. Униң сөзини иҗра қиливатқан ялланма итлар болса, уйғурларниң барлиқ һәрикитини күзитидиған бихәтәрлик идариси һәмдә уйғурларға төһмәт чаплайдиған тәшвиқат органлирини башқуриду. Шинҗаңға мәсул " баш секритар" ни һимайә қилидиған әң чоң секритар ху җинтав, у милләтләр инақ ‏- иттипақ дәп шуар товлиған кичик секритарни қоллап ‏- қувәтләп, йүз бериватқан һәқсизлиқләргә писәнт қилмай кәлмәктә. Нәтиҗидә бүгүн биһудә қан ақмақта. Буниңдин шундақ бир йәкүн чиқириш керәкки, өчмәнлик өлүмни мәйданға кәлтүриду. Демәк өлүм айрилиш, муһәббәт бирлишиш демәктур.