Xitay yuqiri soti 15 neper kishining ürümchi weqesige a'it erzlirini ret qildi

2009 ‏- Yili 12 - öktebir küni, xitay 6 uyghurgha ölüm jazasi 1 ige muddetsiz qamaq jazasi bergen bolup, süret, shu 7 uyghurning biri, ölümge höküm qilinghanlarning qataridiki adil rozi isimlik uyghur yashning sot üstidiki süriti.

Bügün xitayning shinxu'a agénliqi we xelq géziti tor betliride tuyuqsizla " Uyghur rayoni yuqiri sot mehkmisi ürümchi weqesige a'it erz sun'ghan 15 neper kishining erzlirini ret qilip, eslidiki jazani küchke ige dep qaridi" dep xewer tarqatti.

Yuqiri sot mehkimisining bu heqtiki qararida mundaq déyilidu: "ghéni yüsüp qatarliq 4 kishi qesten adem öltürüsh, ot qoyush, bulash jinayiti bilen, exmetjan mömin qatarliq 11 kishi adem öltürüsh, ot qoyush, bulash, qesten mal mülkke ziyan yetküzüsh jinayiti bilen eyiblinip, qanun'gha asasen sot échip jinayiti békitildi. Mezkur sotimiz bu kishilerning yuqiri sotqa yollighan erzini ret qilip, eslidiki hökümni inawetlik dep qaraydu. Ezizjan yasinning adem öltürüsh, ot qoyush jinayiti, alim metyüsüp qatarliq ikki kishining adem öltürüsh, bulash, ot qoyush jinayiti erzliri ret qilinip, eslidiki höküm küchke ige qilindi."

Xewerde yene, abdukérim abduwayit qatarliq 6 kishining ottura sot mehkimisi teripidin bérilgen jazagha razi bolup yuqiri sotqa erz qilmighanliqi, emma gheni yüsüp qatarliq 15 kishining yuqiri sotqa erz qilghanliqi ilgiri sürülgen.

Bundin burun ürümchi sheherlik ottura sot mehkimisi " 5 - iyul ürümchi weqesi" ge alaqidar dep qaralghan abdukérim abduwayit, ghéni yüsüp, abdulla mettoxti, adil rozi, nur'eli hoshur we alim metyüsüp qatarliq 6 kishige ölüm jazasi we yene bir shexske muddetsiz qamaq jazasi bergen idi.

Aridin ikki kün öter - ötmeyla ottura sot mehkimisi yene 5 - iyul ürümchi weqeside qolgha élin'ghanlardin exmetjan mömin, zahit pazil we xen shawbo qatarliq üch kishige ölüm jazasi bergenlikini élan qilghan idi. Xitay da'irilirining bu kishiler üstidin bundaq téz ölüm jazasi hökümi chiqirishi chet'ellerdiki kishilik hoquq teshkilatlirining, xitaydiki kishilik hoquq adwokatlirining naraziliqini qozghighan we bu sotning héchqandaq xelq'ara ölchemge hetta xitayning öziningmu qanun ölchimige toshmaydighanliqini bildürüshken idi.

Téxi yéqindila washin'gton'gha kelgen bir guruppa béyjingliq adwokatlar xitayda diniy erkinlik we qanunning roli toghrisida doklat bérip, xitayning "5‏ - iyul weqesi"ge qatnashqan Uyghurlarni bir terep qilish usulining xitay qanunidiki belgilimilerge xilap ikenlikini bayan qilghan.

Xelq'ara kishilik hoquqni közitish teshkilatimu bu heqte bayanat élan qilip, ürümchide échilghan ikki qétimliq sotning adil bolmighanliqini, sot tertipining xelq'ara ölchemlerge xilap ikenlikini bildürgen idi.

Bayanatta bildürülüshiche, aldi bilen mezkur hökümni chiqarghan sot orgini 5 ‏- iyul weqesige biterep mu'amile qilalmighan. Sotchilar kespiy layaqiti we kespiy exlaqigha qarap emes, siyasiy layaqitige qarap tallan'ghan hem sotchilar hökümni qanun'gha asasen emes, xitay kompartiyisining biwaste telimatigha asasen chiqarghan.

Mezkur teshkilat bayanatida yene, xitay metbu'atliridin toplighan uchurlargha asasen, sot échilishtin awal, qanun saheside mexsus siyasiy öginish qanat yaydurulghanliqini, öginishte 5 ‏ - iyul weqesining heqiqiy ehwali namliq mexsus teshwiqat matériyali öginilgenlikini we qanun sahesining 5 ‏ - iyul weqeside merkizi hökümet bilen rayonluq hökümetning idiyide birlikke kélishi telep qilin'ghanliqini, mana buning xelq'ara ehdinamilerde otturigha qoyulghan edliye organlirining terepsizliki we musteqilliqi ölchimige xilap ikenlikini bildürdi.

Gerche xelq'ara we junggodiki kishilik hoquq közetküchiliri we adwokatlirining pikri birdek ürümchi ottura sot mehkimisining bu hökümlirining toghra bolmighanliqini körsitip tursimu, emma Uyghur aptonom rayoni yuqiri derijilik sot mehkimisi bu balilar üstidin chiqarghan qararida bu kishilerning délolirida pakitning toluq, sotning qanuniy tertiplerge uyghun élip bérilghanliqini ilgiri sürüp, bérilgen jazaning muwapiq ikenlikini ilgiri sürdi. Bu xil ehwal xitay sotlirining biterep bolmasliqidek ehwalni téximu éniq yorutup bermekte.

Xitay hökümiti ürümchi weqesige alaqidar dep qolgha élin'ghanlarning yene dawamliq sotlinidighanliqini jakarlighan bolup, hazir ürümchi weqeside nurghun kishilerning qolgha élin'ghanliqi xewer qiliniwatqan bolsimu, emma xitay hökümiti bularning isim - familisini ashkarilimay kelmekte. Yene nurghun kishiler ürümchi weqesi jeryanida yoqap ketken yéqinliri we yaki tughqanlirining iz - dérikini qilishqimu jür'et qilalmighan.

Bügün musteqil tetqiqatchi ilham toxtimu birleshme agéntliqigha melumat bérip, Uyghur biz tor bétining bashqurghuchisi gheyret niyazning qolgha élin'ghanliqini éytqan. Ilham toxti ependining muxbirgha bayan qilip bérishiche, Uyghur biz tor bétining bashqurghuchisi gheyret niyaz 1- öktebir küni ürümchidiki öyidin saqchilar teripidin élip kétilgen bolup, saqchi da'iriliri 4 - chésla uning a'ilisidikilerge gheyret niyazni döletning bixeterlikige tehdit sélish jinayiti bilen qolgha alghanliqini uqturghan iken.

Ilham toxti ependi bolsa bu weqedin shu waqitning özidila xewer tapqan bolsimu, buni ashkariliyalmighanliqini, chünki undaq qilmighanda dostigha ziyan kep qélishidin ensirigenlikini bayan qilghan.

Melum bolushiche, ürümchi weqesidin kéyin, her qaysi tor bet bashqurghuchiliri we tor bet yazghuchiliri xitay da'irilirining asasliq nishani bopqalghan bolup, diyarim tor bétining bashqurghuchisi dilshat perhatmu ene shularning biri idi. Dilshat perhatmu 8 - ayda öyidin ep kétilgen péti a'ilisi hazirghiche uningdin héchqandaq xewer alalmighan idi. Xelq'ara kechürüm teshkilatimu bu heqte bayanat élan qilip dilshat perhatning aqiwitidin ensirewatqanliqini éyétqan we bir qisim kishilik hoquq teshkilatlirimu dilshat perhatni sürüshte qilishqa bashlighan idi.

Dilshat perhatning akisi dilmurat perhat, inisining peqetla diyarim tor bétini bashquridighanliqini, uning xitay hökümitige qarshi héchqandaq bir pa'aliyet qilmighanliqini éytti. Küzetküchiler bolsa, ürümchi weqesi jeryanida nurghun kishilerning qolgha élinip ketkenlikini, xitay hökümitining buni Uyghurlar üstidin tazilash élip baridighan bir pursetke aylanduruwatqanliqini ilgiri sürmekte.

Amérikidiki adwokat nuriy türkel ependi bu heqte toxtulup, xitayda axbarat uchur erkinliki bolmighanliqtin, qolgha élin'ghan kishilerning isimlikining ashkarilinishiningmu mumkin bolmaydighanliqini we xitayning buni bir purset bilip nurghun Uyghurlargha zerbe bériwatqanliqini éyitti.