Xitay, 'Uyghur aptonom rayoni'ning bu yilqi jama'et xewpsizlik xam chotini bir qatlidi

9 - Iyul küni, ürümchige mashina - mashina bilen bésip kiriwatqan xitay qoralliq qisimliridin bir körünüsh.

Xitayning bu siyasitige tenqidi pikirdiki mutexesssiler, bu tedbir rayondiki mewjut mesililerni hel qilalmaydighanliqini, weziyetni ongshashning yoli Uyghurlargha heqiqiy aptonomiye bérish dep qaraydighanliqini bildürdi.

Xitay hökümiti Uyghur ilida basturushni kücheytidighan türlük konkrét bixeterlik tedbirlirini yolgha qoyupla qalmay, buninggha mas qedem bilen Uyghur aptonom rayonining 2010 ‏- yilqi ammiwi xewpsizlik xam chotini zor miqdarda köpeytip, bulturqi 1 milyard 540 milyon yüen ammiwi xewpsizlik xam chotini, 2010 ‏- yili 2 milyard 890 milyon'gha chiqardi. Bu dégenlik bu yilqi ammiwi xewpsizlik ishlirigha ajritilghan xam chot bu yil %88 köpeytildi, dégenliktur.

"Junggo géziti"ning bu heqtiki xewiride, jama'et xewpsizlik xam chotini %88 östürüsh toghrisidiki xam chot pilanining Uyghur aptonom rayoni xelq qurultiyigha yollan'ghanliqini bildürgen. Analizchilar, xelq qurultiyining xam chot pilanini héchqandaq so'al - soraqsiz testiqlaydighanliqini eskertmekte. Da'iriler 5" - iyul weqesi"din kéyin Uyghur aptonom rayonining yerlik qanun chiqirish mixanizimini qollinip, "milletler ittipaqliqi telim -terbiye nizami" we "jem'iyet amanliqini her tereplime tüzesh nizami"ni maqullap, bu nizamnamilerde bixeterlik organlirigha zor hoquqlarni bergen idi. Analizchilar bolsa , ammiwi xewpsizlik ishlirigha serp qilinidighan xam chotining köpeytilgenliki rayondiki bixeterlik organlirining hoquqi da'irisini kéngeytish pilanining bir qisimi, dep körsetti.

"Junggo géziti"ning xewirige qarighanda , Uyghur aptonom rayonining re'isi nur bekri xam chotni östürülgenlik sewebini chüshendürüp, "ürümchidiki 5 - iyul weqesining ... Shinjang xelqide qaldurghan tesiri nahayiti éghir bolghanliqini , bu weqe shinjangning ijtima'iy muqimliqigha éghir buzghunchiliqlarni élip kelgenliki" ni shundaqla "shinjang bixeterlik küchlirining 2010 ‏- yildiki bash wezipisi 3 xil küchlerni basturush" ikenlikini tekitligen. Lékin amérikidiki bezi xitay mutexessisler, rayondiki mesile bixeterlikning boshluqidiki mesile emeslikini agahlandurup, mesilining sewebi siyasi - iqtisadi amillargha chétilidighanliqini, mesilini hel qilishning yoli Uyghurlarning aptonomiyilik hoquqigha hörmet qilish, dep qaraydighanliqini bildürmekte. Bu qarashtiki xitay mutexessislirining biri , ottura amérika uniwérsitétining xitay ishlar mutexessisi, proféssor yang liyüy ependidur.

Yang liyüy muxbirimizning ziyaritini qobul qilip, "shinjangdiki hazirqi mesile ikki chong mesile. Siyasi jehettiki mesile, sen partiye hökümranliqida turamsen yaki öz ‏ - özüngni idare qilamsen dégen mesilidur. Hazirqi shinjangda Uyghurlar shekilde öz ‏ - özini bashquridu. Shinjang we shizanggha namda aptonomiye bérilgen. Lékin emeliyettiki hökümrani partiye. Shinjangning eng aliy rehbiri aptonom rayonning re'isi emes, belki partkom sékritari. Shunga shinjang we shinjangdiki aptonomiye shekil jehettiki nersila xalas" dep körsetti.

Yang ependi yene , Uyghur ilidiki 2 - mesile iqtisadi mesile, dep qaraydighanliqini eskertip, "bu yerdiki mesile bügünki shinjang iqtisadi güllen'gen, iqtisad yaman emes méngiwatqan bolsimu, lékin iqtisadi tereqqiyat köp sandiki Uyghurlargha menpe'et yetküzdimu, dégen mesilidur. Bügün shinjangning bayliqi kimning qolida ? men bu heqtiki bezi xewerlerni oqudum, hemmisi ichkirilik sodigerlerning qolida ... Shinjangdiki tereqqiyat köp sandiki Uyghurlargha iqtisadi menpe'et yetküzgen emes," deydu.

Xitay hökümiti 2009‏ ‏- yili ürümchide yüz bergen 5" ‏- iyul weqesi"ni dunya Uyghur qurultiyigha artip, weqede 200 ge yéqin kishining ölgenlikini, ölgenlerning xitaylarni asas qilidighanliqini ilgiri sürgen. Dunya Uyghur qurultiyi weqede qoli barliqini ret qilip, weqe jeryanida we weqedin kéyinki basturush herikitide iz ‏ - déreksiz yoqalghan Uyghurlarning 10 mingdin ashidighanliqini bildürüp , xelq'ara jem'iyetning rayonda tekshürüsh élip bérishini telep qilghan idi.

Uyghur aptonom rayoni maliye nazaritining naziri wang xeychüen xitayning "junggo géziti" ge bergen bayanatida , hökümetning bu yil ammiwi xewpsizlik xam chotini östürüshni qarar qilishidiki gherizini chüshendürüp, "shinjangda ijtima'iy muqimliqni kücheytishtur" dégen. Nur bekri bolsa hökümetning 5" ‏- iyul weqesi" ge oxshash jiddiy ehwalargha téz inkas qayturush iqtidarini östürüshning zörürlükini tekitligen.

Lékin ottura amérika uniwérsitétidiki proféssor yang liyuy xam chotni östürüp, Uyghurlarni basturushni kücheytish bilen rayondiki mewjut mesilining hel bolmaydighanliqini eskertti. U, "siz basturushqa tayinip mesilini hel qilalamsiz? 5‏ - iyul weqeside basturghantingizghu ? armiye we tankilarni ishqa sélip mesile hel boldimu? sizning basturushqa tayinip jem'iyet amanliqini saqlaymen déginingiz, 'suni qurutup béliq tutimen' dégenliktur. Xu jintaw inaq jem'iyetni teshebbus qilmighanmidi? wang léchüen nimishqa Uyghurlar bilen inaq jem'iyet qurush we birge yashashqa qiziqmaydu? armiye we j x organlirigha tayinip basturush élip bérish mesilini hel qilalmaydu. Siz mesile hel qilimen disingiz, Uyghurlarning könglini utushingiz kérek" dep körsetti.

Uyghur aptonom rayoni xelq qurultiyi yéqinda, "jem'iyet amanliqini her tereplime tüzesh nizami"ni maqullap, köchme nopusni bashqurushni kücheytish, Uyghurlar merkezlik olturaqlashqan rayonlardiki köchme nopus we ijare bérilgen öylerni éniqlash we tizimlash, yéza - kentlerde kimlik tekshürüshni yolgha qoyush, köchme nopustikilerning tor qollinishigha nazaretchilik qilish, köchme nopus kirgen we chiqqan jaylarni nazaret astigha élish qatarliqlarni yolgha qoyudighanliqini belgiligen idi. Da'iriler mezkur nizamname 2‏ - ayning 1 - küni resmiy yolgha qoyulidighanliqini bildürgen.

"Tengritagh" torining bu heqtiki bir xewiride, nizamname puqralarning kündilik pa'aliyitige zich chétilidighanliqini bildürgen bolup, "bir bilet bilen ret qilish hoquqi qéliplashturulghanliqi"ni ilgiri sürgen.

Ottura amérika uniwérsitétidiki proféssor yang liyüy, qaratmiliqqa ige bu türlük tedbirlerning aqmaydighanliqini, jem'iyet muqimliqini emelge ashurush üchün Uyghurlarni igilik tikleshke righbetlendürüsh kéreklikini eskertti. U mundaq deydu" :eger junggo kompartiyisi inaq jem'iyetni ilgiri sürimen dise, Uyghurlarda ixtisas igilirini terbiyilishi kérek. Uyghur xelqining iqtisadi sahediki iqtisas igilirini yitildürüshi lazim. Ularni özining karxanilirini qurushigha righbetlendürüsh lazim. Hazir Uyghurlarning köp qisimi xenzularning karxanilirigha tayinip jan baqidighan ehwalgha chüshüp qaldi. Uyghurlarning ichidiki sodigerlerni righbetlendürüsh, bolupmu Uyghurlarning ottura - kichik karxanilirini righbetlendürüsh kérek."

Xitay metbu'atliridiki Uyghur ilining jama'et xewpsizlik xam choti üstürülgenlikige da'ir xewerliride, xewpsizlik ishlirigha köpeytilgen pulni kimning chiqiridighanliqi, Uyghur aptonom rayoni hökümiti chiqiramdu yaki xitay merkizi hökümiti teminlemdu? dégen mesilige jawab bérilmigen.

Yang liyüy ependi bolsa, "shinjang"da 3" xil küchler"ge qarshi turushni bahane qilip, chöntigini shuning bilen tolduridighan menpe'et guruhlirining barliqini, ularda mesilini hel qilish xiyali yoqluqini, ularni tazilap, hoquqni Uyghurlargha bermey turup mesile hel bolmaydighanliqini bildürdi.
 
Yuqiridiki awaz ulinishidin, bu heqtiki melumatimizning tepsilatini anglaysiler.