Тйәнҗин шәһиридики уйғур ашханиси һуҗумға учриди

YouTube Дики син - алғудин елинған бу сүрәттә, 5 - ийул үрүмчи қанлиқ вәқәсидин кейин хитай өлкилиридә тирикчилик қиливатқан уйғурларниң әнсизчиликтә йашаватқанлиғини испатлайдиған көрүнүш көрситилгән болуп, бу сүрәт шу син - алғу лентисида тәсвирләнгән уйғурниң билигидики хитайларниң пичақ билән йариландурған йариси көрситилгән.

Тйәнҗин шәһиридин зияритимиз қобул қилған уйғурларниң билдүрүшичә, бу қетими вәқә тиәнҗинниң җоңшәнмен райониға җайлашқан уйғур ашханисида йүз бәргән. Вәқәдә мәзкур райондики уйғур ашханиси пүтүнләй пачақлап ташланған. Мәлум болушичә, хитай өлкилиридә тирикчилик қиливатқан уйғурлар хитай пуқралириниң һуҗумиға даим учрап туридикән.

Өзиниң ашхана хоҗайини әхмәтҗанни тонуйдиғанлиқини билдүргән бир уйғур вәқә һәққидә өзи билидиған әһвалларни ейтип бәрди. Бу кишиниң билдүрүшичә, вәқә тйәнҗин шәһири җоңшәнмен районидики, әхмәтҗан исимлик уйғур ачқан "чөл кавапханиси" ( геби шавкав) намлиқ уйғур ашханисида, 5 - айниң 26 - күни кәчтә йүз бәргән.

У вәқәниң йүз бериш сәвәбини баян қилип мундақ деди: "ашхана хоҗайини әхмәтҗан мениң ағинәм болиду, мән бу ашханиға даим берип туримән. Бу ашханиниң содиси яхши иди. Алдинқи күни кәч саәт 10 әтрапида ашханиға тамақ йегили кәлгән төмүрйол идарисиниң хизмәтчилири билән башқа икки хитай оттурисида җедәл йүз берипту. Ашхана хизмәтчилири ашханиниң нормал содисиға капаләтлик қилиш үчүн, уларни җедәл қилмаслиққа үндәпту, һәм җедәлни айрип қоюпту. Һелиқи икки хитай пуқраси ашханидин кетипту һәм бир аздин кейин таяқ тоқмақ көтүргән 30 дәк хитай пуқрасини башлап келип, ашхана хоҗайинидин төмүрйол идарисиниң хадимлириниң из дерикини қилипту. Төмүрйол идариси хадимлириниң кетип қалғанлиқини билгәндин кейин улар ашханиға бесип кирип, ашхана ичидә уруп чеқип вәйран қилипту. Таяқ көтүргән бу хитайлар ашхана хизмәтчи хадимлирини уруп яриландурупту, ашхана хоҗайини райондики "җуңшәнмен сақчиханиси"ға телефон қилип, ярдәм сориған болсиму әмма сақчилар дәрһал кәлмәпту. Кейин бу хитайлар ашхана йенидики қурулуш мәйданидин ташларни елип келип, ашханиға шиддәтлик һуҗум қилғандин кейин, ашхана хизмәтчилири сақчилардин өзлирини қутқузувелишни тәкрар тәләп қилип телефон қилғандин кейинла андин сақчилар келип җедәлни бастурмақчи болған, бу хитайлар бойсунмиғандин кейин, сақчилар қорал күчи арқилиқ уларни тинчитқан."

Бу киши сақчиларниң җедәлни бесиқтуруш җәрянини баян қилип, сақчиларниң вәқәни адил бир тәрәп қилмиғанлиқиға нисбәтән уйғурларниң наразилиқини ипадилиди. У мундақ деди: "аңлишимчә шу кечиси сақчилар ашханини уруп - чаққан хитайларни тутуш билән биллә ашхана хизмәтчилириниму тутуп кетипту, уларни бир кечә сақчиханида сорақ қилип әтиси уйғурларни қоюветипту. Һазир аңлишимчә шу кечиси җедәл чиқарған хитайлардин 14 нәпирини сақчилар тутуп туруветипту. Сақчилар җедәл чиқарған хитайларни тйәнҗингә ишләмчиликкә кәлгән хенәнлик яки хебийлик ишләмчиләр дәпту. Әмма уйғурлар уларниң тийәнҗинлик икәнликини билдүрүшиватиду. Чүнки уларниң тйәнҗин тәләппузида сөзләшкәнликини ашхана хизмәтчилири биләләйду."

Бу киши вәқәгә нисбәтән уйғурларниң наразилиқини билдүрүп мундақ деди: "бу қетимлиқ вәқәдә ашхана хизмәтчилиридин 4 киши қаттиқ таяқ йәпту, бәзиләрниң башлири йерилипту, яриси хели еғир икән. Мән бүгүн берип уларни йоқлап кәлдим. Ашхана еғир вәйранчилиққа учрапту, ашхана ичидики һәммә нәрсә уруп чеқилип вәйран қилинипту. Ашхана ичигә қурулуш мәйданидин етилған ташларниң өзила икки қол һарвиси кәлгүдәк бар икән. Әмма бу ишни бир тәрәп қилған сақчилар адил болмиғандәк туриду. Улар яриланған уйғурларға пәқәт "дохтурға берип көрүнүп беқиңлар" дәпту. Ашханиға һуҗум қилған хитайларни сорақ қилидиғанлиқини, хоҗайинниң ашханисини давамлиқ ечиверишини тәләп қипту. Әмма вәқәни қандақ бир тәрәп қилидиғанлиқи һәққидә техи ениқ бир немә демәпту. Бу иштин бу йәрдики уйғурларниң бәкла аччиқимиз кәлди. Шуңа бу ишни дуняға аңлитиш арқилиқ өзимизниң кишилик һәқ - һоқуқлиримизни қоғдашни тәләп қилмақчимиз. Һазир адвокат издәватимиз. Һазир башқа мухбирларму бизни зиярәт қилип әһвал игиләватиду. Биз пәқәт баравәрликни һәм адиллиқни тәләп қилимиз."

Биз ашхана хадимидин әһвал игиләш үчүн телефон қилғинимизда у зияритимизни қобул қилған болсиму әмма соаллиримизға еһтият билән җаваб бәрди.

"Һазирчә һөкүмәт билән уларниң бу вәқәни қандақ бир тәрәп қилиш мәсилиси һәққидә сөзлишиватимиз. Һазир ашхана еғир дәриҗидә вәйран болди. Ашханидики үстәл-орундуқ, тоңлатқу, һава тәңшигүч қатарлиқ барлиқ нәрсиләр вәйран қилинди. Дуканда җәмий 6 хизмәтчи бар. 4 Әр хизмәтчи яриланди, хизмәтчиләрниң башлири йерилип, таяқ сәвәбидин ишшип кәтти. Аяллар таяқ йемиди, әмма хоҗайинниң аяли еғир таяқ иди, у вәқәдә қорқуп кәткини үчүн, һамилидин әнсирәп туруватиду. Сақчилар бизгә ашханини вәйран қилған хитайлардин 14 кишини қолға алғанлиқини билдүрди. Һазир сақчилар бизгә дуканни вәйран қилғанларниң зиянни төләп беридиғанлиқини билдүрүп, дуканни ечишни тәләп қилди. Әмма хоҗайин вәқәни толуқ бир тәрәп қилғандин кейин андин дуканни ачидиғанлиқини билдүрди. Техи хуласә чиқмиди."

Бу хизмәтчи хадим бизниң тийәнҗиндики уйғурларниң әһвали һәққидә сориған соалимизға мундақ җаваб бәрди: "бу йәрдики уйғурларниң әһвали һәр һалда яхши. Биз һәқиқий әһвални бәк тәпсилий дәп берәлмәймиз. Бәкму начарму әмәс, бу йәрдики уйғурларниң әһвали қәдирәһвал дейишкә болиду."

Биз җоңшәнмен сақчиханисиға телефон қилғинимизда, телефонимизни алған нөвәтчи хадим, бу ишни сақчиханиға берип игилишимизни ейтип мундақ деди: "мән диҗорни хадим, бу делони бир тәрәп қилишқа мәсул сақчи һазир йоқ. Әһвалниң тәпсилатини шу билиду. Әгәр әһвал игилимәкчи болсиңиз әтә хизмәт вақтида сақчиханимизға келип, әһвал игиләң. Телефонда сизниң зияритиңизни қобул қилалмаймән."

Биз бу делони бир тәрәп қилишқа мәсул болған сақчи хадиминиң қол телефон номурини тепип униңға телефон қилған болсақму, әмма у телефонимизни алмиди.

Дуня уйғур қурултийиниң баянатчиси дилшат ришит, вәқәгә нисбәтән өз қаришини баян қилди. Дилшат ришит сөзидә, чоң хитайчилиқ идийисидики мушундақ хитайларниң хитай өлкилиридики уйғурларға һуҗум қилиш вәқәлириниң йүз берип туруватқанлиқини, әмма вәқәни бир тәрәп қилидиған сақчиларниң адил болмайватқанлиқини, буниң хитай һөкүмитиниң уйғур қатарлиқ милләтләргә қаратқан сияситидә баравәр сиясәт қолланмиғанлиқидин болуватқанлиқини илгири сүрүп, хитай һөкүмитини тәнқидлиди.

Радиомиз игилигән учурлардин мәлум болушичә, хитай өлкилиридә уйғурларниң хитай пуқралири тәрипидин һуҗумға учраш әһваллири йеқинқи бирнәччә йилдин буян үзлүксиз көпийиватқан болуп, бултур гуаңдуң өлкисиниң шявгуән оюнчуқ завутида, уйғур ишләмчилириниң хитай ишчилири тәрипидин һуҗумға учрап, адәм өлүш - ярилиниш вәқәси йүз бәргән иди. Шу чағдиму һөкүмәтниң вәқәни адил бир тәрәп қилмиғанлиқиға нарази болған уйғурлар 5 - июл күни үрүмчидә наразилиқ намайиши өткүзгән вә бу намайиш кейин тоқунушқа айлинип, һөкүмәт даирилири тәрипидин қораллиқ бастурулған һәм "5 - июл үрүмчи вәқәси" дәп аталған иди.

Юқиридики аваз улинишидин, бу һәқтики мәлуматимизниң тәпсилатини аңлайсиләр.