Ilham toxti Uyghur rayonidiki chong xitaychiliq xahishini eyiblidi

Maqalide béyjing merkizi milletler uniwérsitétining dotsénti ilham toxti ependining xitay hökümiti Uyghur rayonida yürgüzüwatqan chong xitaychiliq siyasiti heqqidiki tenqidi qarishi bayan qilin'ghan.

"Uyghurbiz" tor békiti muxbirining bayan qilishiche, ular bu sanliq statistikilar Uyghur aptonom rayon da'iriliri teripidin tüzülgen "shinjang yilnamisi" da élan qilin'ghan sanliq melumatlar hem "Uyghurbiz" tor békiti ezalirining emeliy tekshürüshi asasida teyyarlan'ghan.

Maqalide Uyghur aptonom rayonida 2005-yildiki ishqa orunlashqan xitay bolmighan yashlarning 15%~30%, xitaylarning 85%tin 70% kéche bolghanliqi, 2008-yili hem 2009-yilliri Uyghur aptonom rayonida élip bérilghan dölet kadirliri imtihanigha qatnishish arqiliq, ishqa orunlashqan xitay bolmighan yashlarning 2008-yili 25.6%, 2009-Yili 32% bolghanliqi, Uyghurlar nisbeten köp olturaqlashqan tengritaghning jenubidiki 4 wilayette, xitaylardin dölet organlirida ishqa orunlashqanlarning 71%tin 60% kéche etrapta bolghanliqi otturigha qoyulghan.

Maqalide yene, pütkül Uyghur aptonom rayon teweside hökümet organlirida xizmet qilidighan xitay bolmighan milletlerning 10%tin 20% etrapida ikenliki statistika qilinip, "Uyghur aptonom rayoni" dep atalghan bu zéminda emeliyette nurghunlighan ishqa orunlishish pursetliridin xitaylarning behrimen boluwatqanliqi otturigha qoyulghan.

Maqalide yene, 2006-yildin buyan Uyghur aptonom rayon tewesidiki soda-sana'et bankisi, junggo bankisi, qurulush bankisi, yéza igilik bankisi qatarliq bankilarda ishlewatqan xizmetchi xadimlarning sani statistika qilinip, bularning ichide xitay bolmighan milletlerdin bolghan banka mulazimet xadimlirining 10%ni igileydighanliqi otturigha qoyulghan. Statistikida yene, 2009-yildiki banka xizmetchi xadimlirini qobul qilish imtihanigha qatnashqanlar nisbitide xitaylar bilen xitay bolmighan milletlerning nisbiti 99:1 nisbet bolghanliqi bayan qilin'ghan.

Maqalida otturigha qoyulghan sanliq melumatlardin melum bolushiche, pütkül Uyghur aptonom rayonidiki bankilarda ishlewatqan xitay bolmighan xizmetchi xadimlarning 2009-yildiki emeliy sanida xitaylar mutleq üstün orunda turghan. Yeni, junggo bankisida xitay bolmighan milletlerdin bolghan banka xadimliri 653 neper, junggo yéza igilik bankisida 312 neper, soda sana'et bankisi, qurulush bankisi qatarliq bashqa bankilardiki xitay bolmighan milletlerdin bolghan xizmetchi xadimlarning omumi sani 634 neper bolghan. Bolupmu qeshqer, xoten, aqsu, ghulja, turpan qatarliq Uyghurlar zich olturaqlashqan rayonlarda ishleydighan banka xizmetchi xadimlirining mutleq köp qismi Uyghur tilini zadila bilmeydighan xitaylar bolghini üchün, bankigha kirgen Uyghur xéridarlar bilen ular otturisida Uyghur tilini bilidighan bashqa xéridarlar terjimanliq qilidighan ehwal omumlashqan.

Maqalide "5-iyul ürümchi weqesi" din kéyin buyruq bilen mejburi taqalghan "Uyghur biz" tor békitining sahibi, xitay milletler uniwérsitétining iqtisad penliri dotsénti ilham toxti ependining, Uyghur aptonom rayonidiki ishqa orunlishish ehwalidiki bu xil tengsizlik heqqidiki mulahizisi bérilgen.

 Ilham toxti ependi öz mulahiziside, nöwette Uyghur aptonom rayonida dawamlishiwatqan chong xitaychiliq siyasiti sewebidin Uyghur ziyaliylirining hökümet xizmetliride chetke qéqiliwatqanliqini otturigha qoyup, xitay hökümitini tenqidlep mundaq dégen: "nöwette Uyghur aptonom rayonining hökümet xizmitide chong xitaychiliq xahishi éghir bolmaqta. Bolupmu, Uyghur yashlirining ishqa orunlishish nisbitining töwen bolushi we hökümet organlirida Uyghur qatarliq xitay bolmighan millet ziyaliylirining xizmette chetke qéqilish qatarliq ehwallarning omumyüzlük éghir bolushi, Uyghur aptonom rayonida hökümet organliridiki xitay kadirliri arisidiki chong xitaychiliq idiyisining küchlük ikenlikini ispatlimaqta."

Ilham toxti ependi öz mulahiziside yene, Uyghur aptonom rayon da'irilirining Uyghur aptonom rayonida uzun bir mezgil "3 xil küchlerge zerbe bérish" ni tekitligendin kéyin, yéqinqi ikki yildin buyan sho'arini özgertip, rayonda milletler ittipaqliqini asasi orun'gha qoyushni tekitlep kéliwatqan bolsimu, lékin bu xil milletler ittipaqliqida peqetla yerlik milletchilikke qarshi turup, rayon'gha köchmen bolup kelgen xitay köchmenlirige dostane mu'amile qilishla tekitlinip, rayondiki asasi menpe'etdar sinip bolghan xitay köchmenliride omumyüzlük éghir bolghan chong xitaychiliq idiyisige qarita héchqandaq cheklime qoyulmighanliqini tenqidligen.

Ilham toxti ependi öz bayanida, milliy aptonomiye hoquqigha érishishke tégishlik bolghan Uyghurlarning öz zéminida, rayonda hökümranliq orunda turuwatqan xitaylardiki “Chong xitaychiliq” xahishi sewebidin 2-derijilik puqra mu'amilisige uchrap kéliwatqanliqini eyiblep, xitay hökümet da'irilirini öz qanunida belgilen'gen aptonomiyilik tüzümni Uyghur aptonom rayonida héchqachan ijra qilmighanliqi bilen eyibligen.