2010‏-Yilida Uyghur éli ichi‏-sirtida yüz bergen Uyghurlargha munasiwetlik zor weqe hem hadisiler

Bu bir yil jeryanida Uyghurlarning siyasiy, ijtima'iy hayatigha munasiwetlik qandaq zor muhim weqelerning yüz bergenlikini nöwette gülchéhre teyyarlighan programma arqiliq eslep öteyli.
Muxbirimiz gülchéhre
2010.12.30
5-Iyul-Urumqi-namayishidin-bir-korunush-305.jpg Süret, ürümchide yüz bergen 5 - iyul ténchliq namayishidin bir körünüsh bolup, yash uyghur oqughuchilirining quruq qol shuar tawlap namayish qiliwatqan körünüshi.
RFA Anglighuchiliri teminligen.
Radi'omizgha yollan'ghan uchurlardin melum bolushiche, xitay merkizi xelq radi'o istansining muxbiri muhemmetjan abdulla "5-iyul weqesi" ge chétilip 2009- yili 7- ayning otturiliri tutqun qilin'ghan. Bu yil 4 ‏-ayda ürümchide mexpiy sot échilip, muddetsiz qamaq jazasigha höküm qilin'ghan.

10- Dékabir Uyghur milliy herikiti rehbiri rabiye xanim bu yilliq nobél tinchliq mukapati murasimigha sherep méhmini süpitide qatnashti. 9-Dékabir kechte, rabiye qadir xanim yang jyenli bashchiliqidiki xitay démokratchiliri uyushturghan muxbirlarni kütüwélish yighin'gha qatnashti we muxbirlarning so'aligha jawab berdi.

Aqsu shehiri 5 ‏-bashlan'ghuch mektepte yüz bergen qistangchiliqtin dessilish weqesini éniqlash jeryanida melum bolushiche, bu mektepni eslide, 15 yilning aldida se'udi erebistandiki merhum wetenperwer Uyghur bayliridin abduraxman haji ependi saldurghan., eyni chaghda abduraxman haji mezkur mektep üchün ayrighan pul toluq ishlitilmigen. Pulning qalghan qismi da'irilerning chöntikige chüshüp ketken. Buning bilen mektepning su we yunda turubiliri qorulushi toluq tamamlanmighan. Bu ehwal axiri 29 ‏-noyabir küni oqughuchilarning qistangchiliqtin dessilish weqesige seweb bolghan.

Merkizi shwétsiyidiki "wikiliks" namliq tor béti ötken hepte axiri ashkarilighan mexpiy höjjetlerning ichide Uyghur weziyiti we gu'entanamodiki Uyghurlargha da'ir melumatlarmu bar bolup, bularning ichidiki eng diqqet qozghaydighan nuqtilarning biri, amérika elchixanisining 5"‏-iyul weqesi" ge munasiwetlik yollanmisi bolup, mezkur yollanmida 5"‏-iyul weqesi" ning iran qatarliq islam elliride xitaygha qarshi naraziliq peyda qilish éhtimali barliqi tekitlen'geniken.

11-Ay ichide, qeshqer wilayiti tewesidiki yéngisheher nahiyisining aral yézisida 6 neper, yéngi'ériq yézisida 2 neper xitay köchmen öltürülgen. 19 Kishi weqe gumandari dep qarilip tutqun qilin'ghan.

Xitay köchmenning öltürülüsh weqesi yüz bérip, qeshqerdiki xitay köchmenliri we da'iriler arisida chong sarasime peyda qilghan idi.

11-Ay ichide yene, xotende bir xitay emeldari we bir qatnash saqchisi Uyghurlar teripidin öltürülgen. Bu heqte élip barghan tekshürüshlirimizge qarighanda, weqedin xewerdar ikenlikini ilgiri sürgen kishiler bu weqening ikki kün ilgiri yüz bergenliki hemde weqege chétishliqi ilgiri sürülgen ikki Uyghurning qolgha élin'ghanliqini bildürüshmekte.

Xitay ma'arip ministirliqi Uyghur éli ma'arip sistémisigha qaritilghan alahide xizmet guruppisi qurup chiqti.
Shinxu'a agéntliqida körsitishiche, mezkur guruppa Uyghur élide yolgha qoyuluwatqan "qosh til", kespiy we aliy ma'ariplargha yölinish belgilesh, oqutush programmilirini tüzüsh qatarliqlargha mes'ul bolidiken.

Türkiyidiki Uyghurlar arisida tonulghan jama'et erbabi muhemmed salih hajim 13-noyabir istanbul shehiride 87 yéshida wapat bolghan. Muhemmed salih hajim 1934-1937-yilliri memtili tewpiq ependi atushta achqan yéngiche mektepte oqughan. Muhemmed salih hajim 1944 - 1949 - yilliridiki sherqiy türkistan jumhuriyiti mezgilide ghuljida yashighan we köpligen meshhur tarixi shexsler bilen uchrashqan. Merhum muhemmed salih hajim 1981 - yili türkiyige kélip yerleshkendin buyan, Uyghurlarning her türlük pa'aliyetlirige aktip qatniship, özining tégishlik rolini jari qildurghan idi.

Bu ayda yene, xitayning nenchang shehiridiki lyentang 1 - ottura mektipide qurulghan "shinjang toluq ottura sinipi" diki Uyghur qatarliq oqughuchilar öz tamiqida bayqalghan choshqa göshi seweblik achliq élan qilghan. Munasiwetlik xadimlar achliq élan qilish weqesini ret qilmighan bolsimu, Uyghur oqughuchilarning tamiqigha choshqa göshi ariliship qélish weqesini "peqet bir tasadipiyliq", dep körsetti. Mezkur mekteptiki "shinjang sinipi" 2008 - yili qurulghan bolup, bu sinipqa asasliqi Uyghur élining qizilsu qirghiz aptonom oblastidin kelgen 300 din artuq qirghiz we Uyghur balilar oqumaqta idi.
 
Xitay da'iriliri "qosh til ma'aripi siyasiti" boyiche turpan wilayiti toqsun nahiyisidiki ikki minggha yéqin Uyghur oqutquchisidin 518 neperni qisqartishni pilan qilghan bolsimu, nahiyidiki Uyghur oqutquchilarning naraziliqi we bu uchurni xelq'araliq axbaratlargha ashkarilighanliqi sewebidin, hökümet mezkur pilanidin waqtinche waz kéchishke mejbur boldi.

Öktebirde türkiye tashqi ishlar ministiri exmet dawud'oghlu qeshqerde ziyarette boldi. U qeshqerdiki ziyariti dawamida türkiyining Uyghurlargha köngül bölidighanliqini bildürdi. Türkiye agéntliqliri bu heqtiki uchurida exmet dawud'oghluning bu ziyarettin intayin hayajanlan'ghanliqini we "biz hazir ejdadlirimizning makanlirini ziyaret qilmaqtimiz" dégenlikini xewer qildi. Exmet dawud'oghlu Uyghur diyarini ziyaret qilghan tunji türk tashqi ishlar ministiri bolup, u, bu ziyaritining simwolluq ehmiyetke ige ikenlikini éytqan.
 
Xitay saqchi da'iriliri ürümchide puqrache kiyin'gen saqchilar qoshuni qurup, bu yil 18 - öktebirdin bashlap kochida charlashqa orunlashturghan. Bu xitay hökümitining "5 - iyul weqesi" din kéyin alghan eng yéngi bixeterlik tedbirlirining biri dep qaralmaqta.

Norwégiyidiki térror gumandari rashidin memet hujum nishanining xitay ikenlikini bildürgen. Norwégiyide elqa'ide bilen munasiwiti bar dep qarilip, tutup turuluwatqan Uyghur gumandar rashidin memet esli pilandiki hujum nishanining norwégiye paytexti oslodiki xitay elchixanisi ikenlikini bildürgen. Rashidin soraq dawamida, elqa'ide teshkilati bilen bolghan munasiwitinimu ret qilghan.

Uyghur aptonom rayonidiki xitay dölet bixeterlik nazariti jasusluq xadimi gheyret nurmemet, bu yil 1 - ayda öyide tuyuqsiz ölüp qalghan. Uning sirliq ölümi chet'elge qéchip chiqqan yéqin aghiniliridin birining radi'omizgha ashkarilishi bilen 10 aydin kéyin pash boldi. U "gheyret xitay hökümiti teripidin öltürüldi" dep, ishinidighanliqini bildürdi. Gheyret ölüp kétishtin ilgiri nahayiti éghir rohiy we wijdaniy bésimda qalghanliqini, buninggha "5 - iyul" da körgenliri tesir qilghanliqini ilgiri sürgen iken.

Dunya Uyghur qurultiyi b d t ning jenwediki merkizide we yawropa parlaméntida mexsus wekil turghuzdi. Teyinlen'gen ikki alahide xadim, kanada Uyghur jem'iyitining sabiq re'is memet toxti bryussélgha, amérika Uyghur jem'iyiti xadimliridin kesiy poli'as xanim jenwege teyinlen'gen.

Awghustta, xitayning ürümchidiki jama'et xewpsizlik organliri, türkiyige oqushqa yaki tughqan yoqlashqa bérish üchün pasportqa iltimas qilghan Uyghurlargha 'hazir az sanliq milletlerge pasport ishlesh toxtitildi dégen. Emma, sewebi chöshendürülmigen. Bashqa jaylardin ürümchige kélip pasportqa iltimas qiliwatqan yaki pasport kütüp turghan Uyghurlargha qesten qiyinchiliq tughduruwatidu.

5 - Iyul weqeside tutqun qilin'ghan Uyghur yashlirining tuz shakarapi bilen zeherlen'genliki, radi'omizgha ürümchidin uchur yetküzgen ismini ashkarilashni xalimighan bir Uyghur séstra teripidin ashkarilandi. Ürümchidin chiqqan bir qisim Uyghurlarning bildürüshiche, "5- iyul" da tutulup ölüp ketken ige ‏- chaqisiz jesetler köydürülgen. Uyghur élidiki yerlik da'irilerdin igiligen melumatlardimu bular delillendi.

19-Awghust aqsu igechi yéziliq saqchixanining kocha charlash etriti hujumigha uchridi. Hujumda 7 kishi ölgen we 14 kishi yaridar bolghan. Weqe yéziliq saqchixanidin 500 métir yiraqliqtiki bir köwrükte yüz bergen. Hujumgha uchrighan charlash etriti 15 kishidin terkib tapqan bolup, bulardin 4 nepiri ölgen, qalghanliri yaridar bolghan.

Dunya hunlirining her yili ötküzidighan qedimiy murasim pa'aliyetliri bu yil wén'giyiride ötküzüldi. Qurultay pa'aliyetliri 2010 ‏- yil 8‏- ayning 6‏- 7‏- we 8‏- künliri budapésht shehirining bugash dégen sehrasida élip bérildi. Uyghur wekilliri bir qanche yildin buyan dawamliq türde honlar qurultiyining asasliq méhmini süpitide ishtirak qilip kelmekte. Bu qétimmu dunya Uyghur qurultiyi mexsus ömek teshkillep mezkur qurultay pa'aliyetlirige ishtrak qilghan.

Dangliq sen'etkar zununqiz élaxun 2010 yili 28 - iyul késel sewebi bilen, 74 yéshida ürümchide wapat boldi. Merhum zununqiz élaxun sehne we ékranlarda "méhriban ana" obrazini tebi'iy we wayigha yetküzüp yaratqan, Uyghur tiyatir we kino sen'iti sahesidiki péshqedem ustazlardin idi.

Xitay hökümiti Uyghur ilidiki 1016 jayda "qosh til" yeslisi qurushni bashlidi. Xitay da'iriliri mezkur qurulushqa bir milyard 600 milyon yüen ajratqan.

5-Iyul küni "5-iyul ürümchi weqesi" ning bir yilliqi munasiwiti bilen dunyaning her qaysi jayliridiki Uyghurlar xitaygha qarshi naraziliq namayishi uyushturdi. 5- Iyul amérika paytexti washin'gtondiki namayishqa Uyghur milliy herikiti rehbiri rabiye qadir xanim özi yétekchilik qildi.

Amérika dölet mejlisining xitay ishliri ijra'iye komitéti 6- iyul doklat élan qilip, amérika hökümitini 5 - iyuldin kéyin türmige tashlan'ghan Uyghurlarning iz-dérikini élishqa chaqirdi.

17 ‏- Iyun italiye luka ölkisining parlaménti Uyghur milliy herikiti rehbiri rabiye qadir xanimgha "erkinlik mukapati" berdi. Mukapatni rabiye qadir xanimning kenji qizi qéqinus sidiq xénim rabiye xanimgha wakaliten tapshurup aldi.

18 ‏- Iyun rabiye qadir xanimni yene, italiyining sochi'eta libera teshkilati kishilik hoquq mukapati bilen mukapatlidi.

Xitay merkizi hökümitining “Shinjang xizmet yighini” 17 ‏- may béyjingda échildi. 3 Kün dawam qilidighan yighinning birinchi künide Uyghur rayonining yéngi partkom sékrétari jang chünshyen yighinning meqsiti heqqide toxtilip "shinjangda emeliyetke uyghun tereqqiyat yolini belgilesh, shinjangda uzun mezgilgiche muqimliqni saqlash we shinjangning iqtisadiy tereqqiyatini bashqa ölkilerge yétishtürüsh” dep körsetken.

Del shu peytlerde, merkizi fransiyidiki chégrasiz muxbirlar teshkilati Uyghur aptonom rayonining partkom sékrétari jang chünshen'ge qarita ochuq xet élan qildi. Teshkilat xétide, Uyghur élide intérnét qayta eslige keltürülgen bolsimu, intérnétqa qaritilghan cheklimini azaytish kéreklikini körsetti.

Amérikidiki közge körün'gen Uyghur tetqiqatchisi gardnér bowingdonning “Öz wetinide yeklen'gen Uyghurlar” namliq kitabi kolombiye neshriyati teripidin neshr qilindi.

Kolombiye uniwérsitéti neshriyati tarqatqan bu heqtiki uchurida körsitishiche, kitabta, Uyghurlarning 1949 - yilidin buyanqi qarshiliq heriketliri, dölet halqighan teshkilatliri qatarliqlarning sewebliri we tarixi arqa körünüshlirige qarap chiqilghan.

2010- Yili kirishi bilen xitay da'iriliri Uyghur élini 16 yildin béri sorap kelgen wang léchüenni wezipisidin qaldurghanliqini élan qildi. Wang léchüenning ornigha xunen ölkisining partiye sékrétari jang chünshyen seplendi.

Wang léchüen 1994 - yili Uyghur élige bash sékrétar qilip teyinlen'gen. U wezipe ötigen jeryanida Uyghur élide 1997 - yili bir qétim we 2009 - yili bir qétim Uyghurlarning her ikki qétimqi namayishlirini herbiy küch ishlitip qattiq basturup, köpligen Uyghur yashlirini qara-qoyuq türmige tashlighan. Wang léchüen bu nöwet Uyghur élidiki wezipisidin qaldurulghandin kéyin, xitay merkiziy komitétining siyasiy qanun komitétigha mu'awin sékrétar qilip yötkelgen.

Xelq'aradiki dangliq metbu'atlarning 2009 - yilliq zor weqelerni retke tizishida, ürümchide yüz bergen "5-iyul weqesi" aldinqi qatarda orun alghan.
Jümlidin, en'gliyining b b s agéntliqining "2009 - yili yer shari xaraktérlik zor weqeler" tizimlikide "5-iyul ürümchi weqesi" xelq'araliq tesir qozghighan pelestin - isra'iliye toqunushi, iraqtiki zor partlash weqesi, pakistan ichki urushi qatarliq xelq'araliq zor tesirge ige weqeler bilen bir qatarda tizilghan.
Pikir qoshung

Radi'oning ishlitish shertlirige asasen, pikirliringiz tekshürgüchiler teripidin testiqlinishi we muwapiq derijide tehrirlinishi tüpeyli, tor bette derhal peyda bolmaydu. Siz qaldurghan mezmun'gha erkin asiya radi'osi jawabkar bolmaydu. Bashqilarning köz qarishi we heqiqetke hörmet qilishingizni soraymiz.