Уйғур елидә вәһимә һөкүм сүрмәктә: 'уйғур районидин кетиш үчүн пул йиғиватимән'

Сүрәттә, 14 - ийул, дөң көврүк базириниң йенида, қораллириға өткүр тиғларни бекитип, уйғурларға қарши постта турған хитай қораллиқ сақчилиридин бири.

Вашингтон почтиси гезитидә бүгүн үрүмчи вәзийитигә даир бир парчә мақалә елан қилинған болуп, аптор лаврин кини мақалини өзиниң үрүмчидики зиярити җәрянида көргән - билгәнлиригә асасән тәйярлиған.

Вашингтон почтиси гезити мухбири лаврин кини елан қилған "уйғур елидә вәһимә һөкүм сүрмәктә" мавзулуқ хәвәрдә аптор өзиниң үрүмчидә көргән - билгәнлирини вә бәзи кишиләр билән елип барған сөһбәтлирини қисқичә баян қилип өткән. У үрүмчи вәқәси болғиниға бир йил болай дәп қалған бу күнләрдә үрүмчи кочилирини қорқунч қаплап кәткәнликини, пуқраларниң диққәт тартип қелиштин еһтият қилидиғанлиқини йәни мундақчә ейитқанда "хата вақитта, хата йәрдә" туруп қелиштин қаттиқ еһтият қилидиғанлиқини баян қилған болуп, у уйғурларниң һәммидин бәк сөзләштин қорқидиғанлиқини алаһидә әскәрткән.

Мухбир лаврин кини өзини хасийә дәп тонуштурған бир уйғур қиз билән сөһбәт елип барған. Хасийәниң ейтип беришичә, униң инисиму үрүмчи вәқәси мәзгилидә қолға елинған болуп, кейин у, "вәқә күни бир пачка тамака оғрилиған" дегән җинайәт билән 20 йил кесиветилгән икән. Хасийә мухбирға "бу бинадики һәр бир аилидин кәм дегәндә бир киши йоқап кәтти, биз дәрдимизни аңлатсақ, бешимизға техиму чоң иш теривалимиз. Шуңа ичимизгә ютмай амалимиз йоқ" дәп бәргән.

Мухбир мақалисидә уйғурларниң бунчивала қорқушиниң сәвәбсиз әмәсликини билдүрүп, бу йәрдә чәтәллик журналистлар билән сөзләшкән кишиләрни сақчиларниң тәқиб қилип, сораққа тартидиғанлиқини, һәтта қолға алидиғанлиқини баян қилған.

У түркий тилларда сөзлишидиған мусулман уйғур хәлқиниң бу земинни өзиниң дәп қарайдиғанлиқини, әмма хитай һөкүмитиниң өзлүксиз нопус йөткиши сайисидә уйғурларниң омумий нопусиниң аран 46 пирсәнтини тәшкил қилидиған һалға келип қалғанлиқини билдүргән.

Мухбир лаврин кини хитай һөкүмитиниң бу вәқәни чәтәлләрдики бөлгүнчиләргә артиватқанлиқини, әмма уйғур районидики хәлқләрниң техичә өткән июлда вәқәниң зади қандақ болғанлиқи вә немә үчүн мәйданға кәлгәнликини сөзләштин өзини әп қачидиғанлиқини әскәртип, у уйғур районидики кишиләрниң роһий һалитини мундақ тәсвирләйду: "адәмләрниң пүтүн һәрикәтлири интайин әнсиз. Улар олтурған орундуқида хатирҗәм олтуралмай, дәм чиқип, дәм кириду. Көзлиридин әнсизчилик чиқип туриду."

У үрүмчидә бурун оқутқучилиқ қилған, әмма аталмиш "қош тил" маарипиға қарши чиққанлиқи үчүн мәктәптин қоғливетилгән мәмәт исимлик бир киши билән сөһбәт елип баған болуп, мухбир мәмәт исимлик бу кишидин үрүмчидә 5 - июл вәқәси болғандин бери қандақ өзгириш болди дәп сориғинида, униң җаваби"һөкүмәт пәқәт бир юқири сүрәтлик өтүшмә көврүк салди" дегәндин ибарәт болған.

Хәвәрдә көрситилишичә, мухбир үрүмчидә бәзи профессорларни зиярәт қилмақчи болғанда, уларниң өзигә үрүмчи вәқәсигә даир соалларни соримиғандила зияритини қобул қилалайдиғанлиқини ейтқанлиқини, әмма бир профессор өзи билән көрүшүшни қобул қилғанда, буни у профессорниң башлиқи уқуп қелип уни хизмәттин бошитиветиш билән тәһдит қилғанлиқтин амалсиз зияритини қобул қилалмиғанлиқини баян қилиду. Аптор йәнә мундақ дәйду: үрүмчидики бир тиҗарәтчи маңа һөкүмәт өзиниң ишпийонлирини мухбир қияпитидә тәрбийиләп ишқа салиду, мән өзәмниң сақчиға тутуп берилмәйдиғанлиқимға қандақ ишинимән, деди.

Мухбир лаврин кини мақалисидә, һөкүмәт үрүмчидики вәзийәт әслигә кәлди дәп ейтсиму, әмәлийәтниң ундақ әмәсликини, чоң базар әтрапидики һәр бир кочида йеқиндин буян 4 хил формилиқ әскәрләрни көргили болидиғанлиқини, әлвәттә пуқрачә кийингән аманлиқ сақлиғучиларниңму наһайити җиқ икәнликини, шинҗаң тиббий университети әтрапида һәтта, қораллиқ сақчиларниңму барлиқини баян қилиду.

Хәвәрдин мәлум болушичә, 35 яшлиқ йү шинчиң исимлик бир хитай мухбирға "бу йәр қаримаққа тенч көрүниду" дегән вә өзиниң йениға пичақ елип йүридиғанлиқини, уйғурлардин бир нәрсә керәк алмайдиғанлиқини, уйғур қошнилири вә илгири уйғур достлири билән сөзлишиштин өзини әпқачидиғанлиқини ейтип бәргән. Йү шинчиң исимлик бу киши мухбирға йәнә "уйғур районидин кетиш үчүн пул йиғиватимән" дегән.

Мухбир мақалисиниң ахирида, өзиниң абләт исимлик бир тиҗарәтчи уйғур билән елип баған зияритиниң җәрянини мундақ дәп тәсвирләйду: "абләт 3 саәт бойичә наһайити муҗмәл сөзләрни қилип, гәп әгитип олтурди. Кейин у мени аптомобилиға олтарғузуп шәһәрниң шималиға елип чиқип кәткәндин кейинла андин көңлидики гәпләрни қилди. У, 'бизгә хизмәт бәрсун, паспортлиримизни йиғивалмисун, диний әқидилиримизгә һөрмәт қилсун' деди вә шундила мәсилиниң һәл болидиғанлиқини әскәртти."

Юқиридики мақалидинму мәлум болғандәк, 5 - июл үрүмчи вәқәсиниң бир йиллиқиға аз қалған күнләрдә, хитай даирилири үрүмчидә бихәтәрлик тәдбирлирини күчәйтишкә башлиған. Истансимиз игилигән мәлуматларға асасланғанда, хитай даирилири һазир үрүмчигә башқа юрттин келип оқуватқан оқуғучиларни июл вәқәсиниң хатирә күни келиштин бурун өз юртлириға кетишкә мәҗбурлимақта икән. Мухбиримиз үрүмчи шәһәрлик маарип идарисиға телефон қилғанда телифонни алған хадим буниң шинҗаң уйғур аптоном районлуқ маарип назаритиниң йолйоруқиға асасән елип бериливатқанлиқини билдүргән.

Дуня уйғур қурултийиниң баянатчиси дилшат ришитниң билдүрүшичә, хитай даирилири алий мәктәп оқуғучилирини өзигә мәлумат йәткүзүшкә мәҗбурлаватқан болуп, мәктәп даирилири оқуғучиларни бир - биригә көз - қулақ болушқа, оқутқучиларни оқуғучилирини көзитишкә қистимақта икән. Булардин сирт, үрүмчигә кирип - чиқидиған еғизларда пуқрачә кийингән сақчилар җайлаштурулған болуп, дилшат ришит әпәнди хитай һөкүмитиниң үрүмчи вәқәсидә өз йеқинлирини йоқатқан уйғурларниң җәнуб вә шималдин үрүмчигә келип вәқә пәйда қилишидин әнсиригәнликтин үрүмчини қамал қилишни ашурғанлиқини илгири сүрди.

Юқиридики аваз улинишидин, бу һәқтики мәлуматимизниң тәпсилатини аңлайсиләр.