Uyghur élidiki tinchsiz weziyet xitayning rayondiki shirketlirini endishige salmaqta

Uyghur rayonluq hökümet da'iriliri rayondiki iqtisadiy tereqqiyatqa kapaletlik qilishning aldinqi sherti rayondiki muqim weziyet ikenlikini tetkitlep kelgen idi.
Muxbirimiz méhriban
2012.10.12
urumqi-weqesi-305 5 - Iyul weqesidin kéyin, ürümchi kochilirida xitay qoralliq saqchilirining "qanunsiz unsurlarni qattiq jazalash" dep yézilghan pilakat arqisda turghan körünüshliri.
Photo: RFA


Emma Uyghur élige yerleshken xitay shirketlirimu yéqindin buyan xitay axbaratlirigha bayanat bérip, hökümet da'irilirini xitay shirketlirining bundin kéyinki tereqqiyati üchün, hökümet da'irilirining aldi bilen rayonning tinch, muqim weziyitige kapaletlik qilip,rayondiki yerlik milletlerning turmushini yaxshilishi, yerlik milletlerning naraziliqi sewebidin yüz bérish éhtimali bolghan qarshiliq heriketlirining aldini élishi kéreklikini tekitligen. Xitay weziyitini közetküchiler bu heqte öz qarishini bayan qilip, 5 - iyul ürümchi weqesidin buyan rayonda arqa - arqidin yüz bériwatqan Uyghurlarning qarshiliq heriketliri rayondiki xitay shirketlirinimu öz bixeterlikidin ensiritiwatqanliqini ilgiri sürdi.

Xitay radi'o torining xewer qilishiche, yéqinda xitay néfét guruhining aqsudiki néfit - ximiye zawutining qurulush murasimigha qatnashqan xitay néfit guruhining bash dériktori juw jiping söz qilip,“Xitay néfit ishlepchiqirishining asasi nuqtisi bolghan Uyghur rayoni néfit shirketlirining bundin kéyinki tereqqiyatigha kapaletlik qilish üchün, hökümet da'irilirining aldi bilen rayondiki néfit, tebi'iy gaz qatarliq énirgiye zapaslirining bixeterlikige kapaletlik qilip, bu rayondiki milletlerning turmushini yaxshilishi, milletler ittipaqliqigha kapaletlik qilip,yerlik xelqning naraziliqi sewebidin yüz bérish éhtimali bolghan qarshiliq heriketlirining aldini élishi kérek”likini tekitligen.

Xitay radi'o torining 9 - öktebirdiki xewiride déyilishiche,xitay merkizi hökümiti yéqinda Uyghur aptonom rayon da'iriliridin “Merkizi komitétining shinjangning halqima tereqqiyati we uzun muddetlik eminlikige kapaletlik qilish” namliq höjjetning rohini Uyghur aptonom rayonida emeliyleshtürüshni,rayonda muqim, tinch weziyetni saqlap, Uyghur élidiki xitay shirketlirining bxiterlikige kapaletlik qilishni telep qilghan.

Uyghur élidin radi'omiz ziyaritini qobul qilghan Uyghurlar hemde chet'ellerdiki siyasi analizchilar, nöwette xitay hökümet da'irilirila emes, belki xitay shirket xojayinliriningmu rayonda muqim weziyetni tekitlishi, yéqinqi yillardin buyan Uyghur élide arqa - arqidin yüz bériwatqan qarshiliq heriketliri sewebidin ikenlikini ilgiri sürdi.

Uyghur élidin radi'omiz ziyaritini qobul qilghan bir pishqedem ziyaliy, özi turghan jaydiki xitay shirketlirining déhqan - charwichilarning yerlirini igiliwélishi, rayonda barghanche köpiyiwatqan xitay köchmenliri, éghir derijide weyran qiliniwatqan muhit qatarliq amillarning yerlik Uyghurlarning naraziliqini barghanche köcheytiwatqanliqini, da'irilerning bolsa muqimliqni tekitlep,rayondiki saqchi esker we her bir yéza - kent, mehellilerdiki hökümet kadirlirini Uyghurlarni nazaret qilishqa qoyup, bu arqiliq rayonda özliri arzu qilghan tinch - tereqqiyat muhiti yaritishqa uruniwatqanliqini bildürdi.

Amérikidiki Uyghur ziyaliysi siyasi analizchi élshat ependi, xitay néfit guruhining bash dériktori ju jipingning “Néfit ishlepchiqirishining bixeterliki üchün da'irilerdin rayonning muqim weziyitige kapaletlik qilish we yerlik xelqning turmushini yaxshilash arqiliq yüz bérish éhtimali bolghan qarshiliq heriketlirining aldini élish”ni telep qilishining sewebi heqqide öz qarishini bayan qilip, 2009 - yildiki 5 - iyul naraziliq herikiti we uningdin kéyin yüz bergen xoten, qeshqer,qaghiliq, korla qatarliq jaylarda yüz bergen Uyghurlarning xitay saqchi - eskerliri we xitay puqralirigha hujum qilish heriketlirining rayondiki tajawuzchi xitay hökümitinila emes, belki bu zémindiki bayliqtin behrimen boluwatqan xitay shirketliri we xitay puqralirinimu her waqit endishe ichide yashashqa mejbur qiliwatqanliqini bildürdi.

Teywendiki siyasi analizchi lin bawxu'a ependimu xitay da'irilirining Uyghur élide muqimliqni tekitlishining sewebi heqqide toxtaldi.

Lin bawxwa ependi xitay shirketliri we puqralirining öz bixeterlikidin her waqit endishe ichide turushigha seweb bolghan esli amilning, bashqilarning zéminigha tajawuz qilip kirgen hökümet we bu tajawuzchi hökümetning himayisi astidiki köchmenlerning özige tewe bolmighan bu zéminda her waqit öz hayati we bixeterlikidin ensiresh ichide yashaydighanliqi sewebidin ikenlikini tekitlep mundaq didi.

“Uyghurlarning ehwalini men hés qilalaymen. Bolupmu 5 - iyul ürümchi weqeside xitayning hökümet axbaratliri yerlik Uyghurlarni xitay puqralirini öltürdi dep xewer berdi. Undin kéyinki birqanche qétimliq weqelerde xitay puqraliri Uyghurlarning hujumigha uchridi. Xitay hökümiti öz teshwiqatlirida buni az sandiki bir qisim kishilerning térorrluq heriketliri dep xewer berdi. Emma bu esli yerlik Uyghurlarning ziminigha tajawuz qilip kirgüchilerge bolghan qarshiliq heriketliri. Chünki1949 - yili xitay kommunist armiyisi Uyghurlarning zéminigha bésip kirdi. Uyghurlar xitayning zéminigha kelgini yoq. 60 Yildin buyan türküm - türkümlep xitay köchmenliri bu zémin'gha yerleshmekte. Esli Uyghurlargha tewe bolghan bayliqlar xitay kommunist döliti we bu hakimiyettin menpe'etdar bolghan xitay köchmenliri arqiliq igiliwélindi. Rayonning esli igiliri bolghan Uyghurlar bayliqliridin mehrum qilin'ghandin bashqa, basturulushqa uchrawatidu, assimilyatsiye boliwatidu. Bundaq bolghan iken, elwette Uyghurlarning xitay kommunist hökümitige bolghan qarshiliq heriketliri toxtimaydu. Özlirige tewe bolmighan bayliqlarni igiliwalghan we bu yerdiki xelqning tirikchilik muhitining tariyishigha sewebchi boluwatqan xitay köchmenliri tebi'iy haldila yerlik Uyghurlarning hujum nishanigha aylinidu. Ene shundaq bolghini üchün, bu zémindiki xitay hökümiti térrorluqqa zerbe bérishni bahane qilip, Uyghurlarni bastursa, xitay shirketliri we xitay puqraliri her waqit öz bixeterlikidin ensiresh ichide yashaydu”.

Melum bolushiche, 2009 - yili ürümchide yüz bergen 5 - iyul ürümchi weqesidin kéyin, 2010 - yili xitay merkizi hökümiti béyjingda “Shinjanggha yardem”namidiki yighin échip, xitayning 19 ölke, shehiridiki xitay shirketlirini Uyghur Uyghur élige meblegh sélishqa orunlashturghan. Xitayning shinxu'a agéntliqining xewiridin melum bolushiche, xitayning 12 - besh yilliq pilani mezgilide, xitayning Uyghur élidiki shirketliri ichide peqet xitay néfit guruhining Uyghur élige salghan meblighila 250 milyard somgha yétip,11 - besh yilli'q pilan mezgilidikidin 20% ashqan. Uyghur élidiki tinchsiz weziyetke qarita da'iriler rayonda iqtisatni yükseldürüsh arqiliq yerlik xelqning turmushini yaxshilashqa wede bergen bolsimu, emma xitay shirketlirining rayondiki yerlik xelqning zéminlirini“Halqima tereqqiyat rayoni qurush”namida igiliwélish we xitay shirketliri bilen birlikte rayon'gha kélip yerlishiwatqan yéngi xitay köchmenlirining köpiyishi, xitay zawut, shirketlirining ishlepchiqirish jeryanida peyda qilghan kéreksiz su hem zeherlik gazlarning Uyghur éli muhitini éghir buzghunchiliqqa uchritishi qatarliq yéngidin barliqqa kéliwatqan bir qatar mesililer rayondiki Uyghur qatarliq yerlik xelqlerning naraziliqini kücheytip, téximu köp qarshiliq heriketlirining yüz bérishige seweb bolghan.

Pikir qoshung

Radi'oning ishlitish shertlirige asasen, pikirliringiz tekshürgüchiler teripidin testiqlinishi we muwapiq derijide tehrirlinishi tüpeyli, tor bette derhal peyda bolmaydu. Siz qaldurghan mezmun'gha erkin asiya radi'osi jawabkar bolmaydu. Bashqilarning köz qarishi we heqiqetke hörmet qilishingizni soraymiz.