Уйғур киночилиқиниң өтмүши вә бүгүни (1)
Мухбиримиз ирадә
2009.04.15
2009.04.15

Youtube Дин елинди.
1930 - Йилларда сабиқ совет иттипақиниң " фиронттики солдат", "чапайев" қатарлиқ кинолириниң көрситилиши билән һәрзаман йеңилиққа интилидиған уйғурлардин бәзи тиҗарәтчиләр тәңритағниң җәнуп вә шималида кино техникисини тарқитип өз алдиға кино студийолири қурған икән. Улар уйғурларниң турмуши тема қилинған һөҗҗәтлик филимләр ишлигән болуп, бу филимләр уйғур диярида қурулған киноханиларда хәлқ билән йүз көрүшкән икән. Әмма әпсуски бу кино студийилири уйғур дияриниң 1949 - йили хитай коммунист һакимийити астиға кириши билән тақилип кәткән. Һәр вақит йеңилиққа тәлпүнидиған вә йеңилиқни иттик қобул қилидиған уйғур хәлқи 20 - әсирниң башлирида өз қоли билән яратқан уйғур киночилиқиниң дәсләпки бихлири мана мушундақ қурутулған иди.
1952 - Йили хитай һөкүмити тәрипидин қурулған шинҗаң кино студийиси 1962 - йили тақиветилишиғичә болған бу арилиқта "анархан", "бостанлиқтики тәнтәнә ", "икки әвлад" қатарлиқ киноларни ишләп чиқарған болуп бу киноларму уйғурларниң алқишиға еришкән. Мәдәнийәт инқилаби мәзгилидә тақалған бу кино студийиси 1979 - йилида тәңритағ кино студийиси қилип өзгәртилип қурулған болуп у илгири кейин " ғерип - сәнәм", "артис болмайдиған қиз", "сирлиқ карван", "рәнаниң тойи" қатарлиқ бир қисим надир филимләрни ишләп чиқарған. Мутәххәсисләрниң қаришичә, бу киноларниң уйғур хәлқиниң қизғин алқишиға еришишидики сәвәп 80 - йилларда хитайда йүргүзүлгән ечивитиш сиясити нәтиҗисидин ибарәт.
У йилларда уйғурларниң миллий өрп - адити, турмуш усули, тил - йезиқ, мәдәнийитигә даир нурғун китаб вә материяллар нәшир қилиниш билән бирликтә уйғур киночилиқидиму мана юқиридикидәк надир филимләр барлиққа кәлгән иди.
Голландийидә қурулған "әрк студийиси "ниң қурғучиси абдурахман өзтүрк әпәнди бу һәқтә тохтилип өтиду. Униң дейишичә, бу кинолар уйғурларниң алқишиға еришәлмәйла қалмай бәлки нәпритини қозғиған болуп, турпандики шатлиқ филимидә аталмиш ислаһат ечивитиш сияситидин кейин дөләтниң яхши сиясәтлири сайисидә бейиған деһқанлар вә уларниң хошал - хорам турмуши әкс әттүрүлгән болса әмма әмәлийәттә уйғур дияридики деһқанларниң әһвали һәргизму кинода тәсвирләнгинидәк баяшатчилиқ ичидә әмәс, әксичә интайин қейин әһвалда икән. Буниң әмәлийәт билән қилчиликму алақиси йоқ икән.
Кино - телевизийә риялиқни, тарихни һәқиқи йосунда әкс әттүргәндила андин қиммәткә игә болиду. Әмма уйғурларда кино - телевизийә мәдәнийити намлиқ китабниң язғучиси иқбал турсунниң йезишичә нөвәттики уйғур киночилиқи дуч келиватқан әң чоң мәсилә болса сиясәтни алдинқи пиланға чиқирип тарихи һәқиқәтни вә вәқәликләрни һәқиқи йосунда берәлмәслик, икән. Униң китабида баян қилишичә 90 - йиллардин кейин соғуқ урушниң аяқлишиши нәтиҗисидә арқа - арқидин бир қисим мустәқил түркий җумһурийәтләрниң барлиққа келиши билән хитай һөкүмити уйғурларға қаратқан илгирики бәзи сияситини өзгәртишкә башлиған.
Бу хил сиясәт кино сәнитидиму өзини ашкарә қилған болуп у йиллардин кейин ишләнгән филимләр тамамән уйғурларниң тарихини бурмилаш, уйғурларниң өрп - адәтлирини кәмситиш, қуруқ сияси шуардинла ибарәт болған бир парчә әхләт дөвиси болуп қалған. Буниң билән уйғур киночилиқи аста - аста өз тамашибинлирини йоқитишқа башлиған.