Uyghur kishilik hoquq programmisi yéngi doklati arqiliq xelq'ara jemiyetni Uyghur medeniyitini qoghdap qélishqa chaqirdi

Sürette qeshqerdiki chéqiliwatqan kona sheher rayunidin bir körünüsh

Xitay hökümitining qedimiy Uyghur mehellirini chéqish herikiti heqqide intayin etrapliq melumat bérilgen “Chetke qéqilip yashash - xitayning Uyghur mehellirini chéqishi” mawzuluq mezkur doklat düshenbe küni élan qilindi. 89 Bettin terkip tapqan bu doklat élan qilin'ghandin kéyin bir qisim xelq'ara metbu'atlarningmu diqqitini alahide qozghap, doklat heqqide mexsus xewerlerni élan qildi.

Doklatta xitay hökümiti Uyghurlarning eng qedimiy tarixqa ige shehiri bolghan qeshqer qedimiy shehirini asas qilghan halda, Uyghur aptonom rayonining bashqa jayliridiki Uyghurlar topliship olturaqlashqan mehelliridimu oxshashla chéqish we tarqaqlashturush élip bériwatqanliqi heqqide tepsili melumatlar bérilgen.

Doklatta éytilishiche, xitay hökümiti hazirghiche, qeshqer qedimiy sheher rayonini chaqqandin bashqa yene ürümchidiki tashbulaq rayoni we turpan, xoten, ghulja, qumul, aqsu, korla, qaramay hem börtala qatarliq sheherlerning hemmiside Uyghurlar merkezlik olturaqlashqan mehellilerde chéqish arqiliq “Qayta qurush” élip barghan. Bularning ichide eng éghiri elwette Uyghur medeniyet tarixining eng muhim namayendiliridin biri bolghan qeshqer qedimiy sheher rayoni bolup, 2009 - yilidin hazirghiche bu rayonning 85 pirsenti asasen buzghunchiliqqa uchrap bolghan.

Xitay hökümiti qeshqer qedimi sheher rayonini chéqish - tüzlesh xizmitini xelq'aragha “Zamaniwilashturush qurulushi” ning terkibi qismi, shundaqla Uyghurlargha “Yer tewreshke chidamliq öy sélip bérish” qurulushi namliri astida élip barghan idi. Emma mezkur doklat xitay hökümitining yuqiridiki teshwiqatlirini qet'iy ret qilip, Uyghur mehelliride élip bériwatqan bu qurulushlargha xitay hökümitining Uyghur milliy kimlikini suslashturushtin ibaret siyasiy pilanning yoshurun'ghanliqini ilgiri süridu.

Mezkur doklatni teyyarlighuchilarning biri, Uyghur kishilik hoquq programmisining dériktori alim séyitof ependi bu heqte öz qarishini otturigha qoydi. U, doklatning élan qilinish munasiwiti bilen bizning ziyaritimizni qobul qilip, doklat heqqide tepsili melumat berdi. Mezkur doklatta xitay hökümitining Uyghur mehellirini buzush herikitining Uyghurlarda peyda qilghan eks tesirliri üstide alahide bayan qilin'ghan. Mesilen doklatta déyilishiche, bu xil chéqish herikiti eslide mehellilerde jama'et bolup yashap kelgen, soda - sétiq we shuningdek dini pa'aliyetlirining hemmisini mehelliler etrapida, kolléktip halda dawam qilip kelgen Uyghurlarning en'eniwi turmush aditini éghir derijide buzghunchiliqqa uchratqan. Sheher sirtidiki égiz - igiz binarlargha tarqaqlashturuwétilgen jama'et emdi birlikte meschitke yighilalmaydighan, öz - ara salamlishalmaydighan we hetta kündilik soda - sétiqinimu qilalmaydighan bolup qalghan. Uyghur tijaretchiler kona xéridarliridin ayrilip qalghan. Mana mushuninggha oxshash nurghun amillar mundaqche éytqanda, Uyghurlarning medeniyet qurulmisigha, en'eniwi turmush adetlirige wekillik qilidighan amillarni buzghunchiliqqa uchratqan.

Doklat, del yuqiridiki amillar tüpeylidin xitay hökümiti Uyghur rayonida élip bériwatqan bu xil qurulushlarning mahiyitining ichkiri xitay ölkiliride élip bériwatqan qurulush türliridin tamamen perqlinidighanliqini ilgiri süridu. Alim séytof ependi mezkur doklatning dunya jama'etchilikige mana bu perqni chüshendürüshte, xitay hökümitining peqetla bir “ Kona öy” ni emes, belki dunya medeniyet tarixidiki yarqin örneklerni xarap qiliwatqanliqini bildürüshte muhim ehmiyetke ige ikenlikini bildürdi.

Uyghur kishilik hoquq programmisi teyyarlighan doklattiki muhim nuqtilarning biri xelq'aradiki bashqa hökümetler we organlargha qilin'ghan chaqiriq bolup, uningda Uyghur qedimiy öylirining buzghunchiliqqa uchrash ehwaligha köngül bölidighan döletlerge töwendikidek telepler otturigha qoyulghan :

- Uyghur élining merkizi ürümchide konsulxan échip, rayonning kishilik hoquq weziyitini yéqindin közitish.

- Xitay hökümiti bilen bolghan uchrishishlarda ularni medeniyet miraslirini qoghdashqa alaqidar maddilargha emel qilishqa qistash.

- Xitay hökümiti bu medeniyet miraslirini weyran qilip bolushtin ilgiri herqaysi döletler parlaméntlirida xitay hökümitini qattiq tenqid qilidighan küchlük qarar maqullap chiqishi we xitayni bu herikitini derhal toxtitishqa bésim qilish.

Yuqiriqilardin sirt doklatta yene, herqaysi döletlerning xitay bilen ötküzgen kishilik hoquq di'alogida bu mesilini xitayning éghir kishilik hoquq depsendichilik qilmishlirini iqtisadiy seweblerge qurban qiliwetmigen asasta otturigha qoyushimu telep qilin'ghan.

Doklatta yene, xitay hökümitigimu Uyghurlarning tarixi miraslirigha ige chiqip, uni qoghdishi heqqide bir qatar chaqiriqlar otturigha qoyulghan. Alim séytof ependining éytishiche, doklatta medeniyet miraslirini qandaq qoghdap qélish, ulargha qandaq mu'amile qilish mesiliside dunyadiki nurghun yaxshi örnekler misalgha élinip, xitay hökümitini shu boyiche ish qilishqa chaqirilghan.