Eyjishing tetqiqat orni “Uyghurlarning qanun we kishilik hoquq qollanmisi” ni élan qildi

45 Bettin terkib tapqan bu kitabchida Uyghurlarning qanun'gha asasen öz heq - hoquqlirini qoghdishi we telep qilishigha paydiliq bolghan alaqidar döletlik we xelq'araliq qanun - maddilar bérilgen.

Béyjing eyjishing tetqiqat orni 2006 - yilidin béri Uyghur eydiz bimarlirigha qilghan yardemliri we qanuniy heq - hoquq dawaliri bilen Uyghurlar arisida tonulghan bir jem'iyettur. Ular bundin ilgirimu köp qétim ichkiri xitay ölkiliride turuwatqan köchme nopus Uyghurlarning salametlik, olturaqlishish we bashqa kishilik hoquq weziyiti heqqide maqale, doklatlarni élan qilghan.

Eyjishing tetqiqat orni mezkur qollanmining kirish sözide ichkiri ölkilerde Uyghurlarni chetke qaqidighan ehwallarning dawamliq körülüwatqanliqini eskertip, bu ehwallarning Uyghurlarning öz heq - hoquqliri we izzet - hörmitini aldi bilen mewjut qanunlar arqiliq qoghdashni öginishining muhimliqini tonup yétishige seweb bolghanliqi, shu wejidin mezkur qanun qollanmisini élan qilghanliqini bildürgen.

Mezkur qollanmighan béyjing eyjishing tetqiqat ornining bashliqi wenyenxey ependi kirish söz yazghan bolup, u kirish sözide mundaq dégen: xitaydiki Uyghurlar nurghun jehetlerde kemsitishke we haqaretke uchrap kelmekte. Mesilen, intérnétlerde Uyghurlar heqqide yéziliwatqan selbiy yazmilar, siyasiy jehettin ularni alwastilardek körsitish qilmishliri we shundaqla xizmetke orunlishalmasliq, yataqqa orunlishalmasliq, turalghu öy sétiwalalmasliqqa oxshash mesililer hemmisi mana bularning bir qismi. Lékin, Uyghurlarning qanun arqiliq özini qoghdighanliqini yenila asanliqche uchratqili bolmaydu.

Wenyenxey ependi kirish sözide özi yoluqqan bir qanche mesililerni otturigha qoyghan bolup, u mundaq dégen: 4 yil ilgiri béyjing olimpiki échilish harpisida men béyjingdiki bir méhmanxanining Uyghurlarni qobul qilmighanliqini kördüm. Kéyin men siyasiy merkizimiz béyjingdin tolimu uzaqta bolghan yünnen ölkisining géju shehirige ziyaretke bérip, u yerdimu oxshash ehwalni uchrattim. Méhmanxana igisi méhmanxanida yatmaqchi bolghan Uyghurni öz kimliki bilen tizimliyalmaydighanliqini, uninggha bir xitayning kimlikini ishlitip turup tizimlitish kéreklikini, bolmisa saqchilarning özige ish térip béridighanliqini éytti.

Yene yéqinda, béyjingdiki xelq'araliq dangliq kaféxana bolghan “Starbaks” ta ishlesh üchün iltimas qilghan bir yashning Uyghur bolghanliqi üchün ishqa élinidighanliqidek bir weqemu tor betlerde küchlük inkas qozghidi. Méning qarishimche, Uyghurlar we yaki bashqiche qilip éytqanda shinjangliqlar ishqa orunlishishta mushundaq perqliq mu'amilige uchrighanda, xitayning emgekchiler qanunidiki alaqidar maddilar arqiliq özini qoghdishi kérek. Ziyankeshlikke uchrighuchi choqum hökümet organlirigha erz qilishi kérek. Oxshash waqitta, “Starbaks” dégen merkizi amérikidiki bir xelq'araliq shirket. Ziyankeshlikke uchrighuchi choqum merkizi shirketke xitaydiki “Starbaks” shirkitining milliy ayrimichiliq qiliwatqanliqini inkas qilishi we adwokat teklip qilip, starbaks shirkitini erz qilishi kérek.

Wenyenxey ependi sözide xitayning emgekchiler qanunidiki milliy ayrimichiliqqa qarshi turush heqqidiki maddilarni misal keltürgen. Hemde Uyghurlarning birliship xelq'ara organlargha qandaq qilip erz sunushi kérekliki heqqide misallarni körsetken.

Mezkur qanun qollanmisining élan qilinishi közetküchilerning alqishigha érishti. Emma ular buning bilen bir waqitta xitayda qanunning ijra qilinish mesilisi heqqidiki munazirilirini otturigha qoydi. Amérikidiki élshat hesen ependi mezkur qollanmining Uyghurlarning qanun arqiliq özini qoghdash éngini östürüshte belgilik ünüm yaritidighanliqini ishinidighanliqini, shundaqla yuqirida wén yenxey ependi éytqandek alaqidar orunlargha erz qilishningmu jama'et pikri yaritish we yaki xelq'araliq bir pikir hasil qilishta paydiliq ikenlikini bildürdi. Emma élshat ependi eskertip, dölet qanun arqiliq idare qilinmaydighan bir dölette puqralarning qanun boyiche özini qoghdishidin köp menpe'et chiqishigha ishenmeydighanliqini bildürdi.

Döletni qanun arqiliq idare qilish - xitay hökümitige qoyuluwatqan eng muhim telep. Kishilik hoquq organliri xitay hökümitining özi békitken qanun'gha özi ijra qilmasliqi xitayda yüz bériwatqan kishilik hoquq depsendichiliki, az sanliq milletler hoquqi we bashqa yer - mülk dawalirigha oxshash heq - telep dawalirining eng tüpki sewebi, dep körsetmekte.

Döletni qanun arqiliq idare qilish xitay - amérika kishilik hoquq söhbitining eng muhim témilirining biri. Bu yil 23 - ,24 - iyul künliri élip bérilghan amérika - xitay 17 - qétimliq kishilik hoquq di'alogidimu amérika hey'iti xitaydiki pikir erkinliki, intérnét erkinlikini cheklesh, diniy we az sanliq milletler mesilisi, emgekchiler hoquqi mesililirini otturigha qoyghan we xitay da'irilirige döletni qanun arqiliq idare qilishning ehmiyitini tekitligen idi.

Közetküchiler xitay kommunist partiyisining öz hakimiyitini qoghdap qélish üchün xitaydiki lyu shyawbo bashliq nurghun öktichilernimu türmilerge solap bolghanliqini éytti.

Élshat hesen ependi bu nuqtidin qarighanda, Uyghurlargha qaritilghan siyasetning qanundin téximu chetnep ketkenlikini, Uyghurlar üchün qanundin söz échishning téximu mumkin emeslikini bildürdi.