Uyghur meshrepliri qoghdashqa éhtiyajliq
2010.11.23

Meshrep Uyghur medeniyet -sen'itining, uzaq tarixtin shekillen'gen edep exlaq adetlirining uniwérsal pa'aliyetlirining eng mol soruni. Shundaqla ewladlirini milliy medeniyet milliy exlaqi bilen terbiyileydighan ochuq mektipi bolup kelgen. Toluqsiz matériyallargha qarighanda ilgiri yurt - yurtlardiki dawamliship kelgen Uyghur meshrep türlirining sani 100xildin ashidighan bolup , zamanimizgha kelgende , siyasiy, ijtima'iy we iqtisadiy tosalghular seweblik aran 30 xilgha yéqin meshrep saqlinip qalghan , hetta yéqinda Uyghur meshrepliri birleshken döletler teshkilatining munasiwetlik orgini teripidin qoghdilishqa tégishlik maddiy we medeniyet misraliri qatarigha élindi. Uyghur meshreplirining xelq'ara derijilik qoghdilish obyékti qilinishi Uyghurlargha nisbeten xush xewermu? mezkur xewer Uyghurlarda qandaq inkas qozghimaqta. Bu heqte muxbirimiz gülchéhre teyyarlighan programmigha diqqet bergeysiler.
Uyghur hayatining kartinisi
Uyghurlar arisida her xil bezme, murasimlar tarixtin buyan yurt - yurtlarda özgiche alahidilikliri bilen oxshimighan xas usluplarda saqlinip tereqqi qilip kelgen. Uyghur meshrepliri mana bularning ichidiki eng uzaq tarixlargha ige , ammiwi xaraktéri küchlük , köp türlük medeniyet-sen'et, yashash adetliri, edep -exlaq qa'idiliri singip ketken, ewladtin-ewladqa dawamliship kéliwatqan qedimiy köngül échish murasimliri hésablinidu. Uning türlirimu intayin mol.
Uyghurlardiki bu xil sorun tüzüsh adetliri türkiy tillar diwanidimu" türkiy xelqlerning kéchilik sorunliri bolup qishning uzun kéchiliri kishiler nöwet bilen ziyapet bérip neghme - nawa qilishidu " dep bayan qilin'ghan.
Uyghurlar meshreplirini qedirleydu , ular meshrepni" Uyghurlar hayatining kichiklitilgen sehnisi", " ewladlargha medeniyet, tarix, exlaq ögitidighan tebi'iy mektep " , " medeniyet miraslirining janliq arxipi " , " uniwérsal sen'et seynasi " , "inaqliq, ittipaqliq soruni " , " éghiz edebiyatining, el neghmilirining tereqqiy qilish, tarqilish yoli"dep medhileydu.....
Meshrep dunya neziride qoghdashqa éhtiyajliq
-15Noyabir nayrubida échilghan b d t ning gheyri maddiy medeniyet miraslirini qoghdash hey'etliri yighinida, Uyghur meshripi jiddiy qoghdashqa éhtiyajliq gheyri maddiy medeniyet mirasliri tizimlikige resmiy kirgüzüldi. Xitay medeniyet ministirlikining munasiwetlik tarmaqlirining Uyghur meshripini qoghdash obyékti qilish heqqidiki iltimasi mushu yilning béshida bir qétim ret qilin'ghan idi.
B d t mutexessislirining ilgiri mezkur iltimasni ret qilishigha, Uyghur élide Uyghur meshreplirini qoghdap qélishqa tégishlik shara'itning hazir emesliki seweb bolghanliqi metbu'atlarda tilgha élin'ghan idi. Uyghur medeniyet sen'iti heqqide tetqiqat élip bériwatqan xelq'aradiki mutexessislerdin london uniwérstéti doktori réychil xaris ilgiri bu heqte istansimiz muxbirining ziyaritini qobul qilghanda bu heqte toxtilip " hazir xitaylarning Uyghur naxsha, muzika we meshreplirining chinliqini saqlap qélishigha ruxset qilmay özgertiwitishi saqliniwatqan négizlik mesililerning biri, b d t ning medeniy miraslarni qoghdash tizimlikige kirgüzüshning sherti bir milletning özi yashawatqan yerde öz medeniyitini qoghdap qélish, rawajlandurush hoquqigha ige bolushi" dep körsetken idi. U shundaqla yene, hazir Uyghur diyarida boluwatqan ehwallargha héchqandaq mutexessis sel qariyalmaydighanliqini eskertip " epsuski, bu iltimasni ret qildim, chünki Uyghurlar qiyin weziyette tursa, Uyghur meshripinimu qoghdilidighan medeniy miraslar qatarigha kirgüzüshning Uyghurlargha paydisi yoq, buni qilishtin burun Uyghurlar duch kéliwatqan cheklimilerni emeldin qaldurush kérek " dégen idi.
Amérika n p r agéntliqi muxbiri bu yil -15 noyabirda meshrepning qoghdilish iltimasining qobul qilinishi munasiwiti bilen b d t gheyri maddiy medeniyet miraslirini qoghdash komitéti mudiri frank proscheyttin " xitay hökümiti Uyghurlarning medeniy miraslirini yoq qilishqa urunuwatqan idighu, qandaq bolup uni yene qoghdashqa iltimas qilidu? dégen so'aligha jawaben " hökümetler bizning komitétimizgha iltimas qilish arqiliq özining heqiqeten milliy medeniyetlerni yéterlik qoghdiyalmaywatqanliqini, ularning ijtima'iy, iqtisadiy weziyetning xirisigha duch kéliwatqanliqini bildüridu " dégen jawablarni bergen.
Meshrep Uyghurlar neziride
Mezkur xewer Uyghur élining ichi sirtidiki Uyghurlarda oxshimighan inkaslarni qozghimaqta, Uyghur diyarida échilghan bezi Uyghur tor betliride bu heqte meydan'gha kéliwatqan inkaslardin, Uyghurlarning buninggha mutleq xushxewer süpitide emes, belki tenqidiy nezerde qarawatqanliqi melum.
Yeni beziler, buning ehmiyiti heqqide toxtilip, meshrepning xelq'arada étibargha érishkenlikini körsitidu, uni saqlap qélishtin zor ümidler körünmekte dése, yene beziler bu meshrepning yoqilip kétish girdabigha kélip qalghanliqining yeni jiddiy qoghdalmisa bolmaydighan haletke kélip qalghanliqining bishariti dep mulahize qilishmaqta.
Bu heqte biz ilgiri Uyghur élide xelq arisida tonulghan küldürge artisi hazir gérmaniyide yashawatqan ablimit tursun ependi bilen söhbette bolduq :
Elwette, uzaq tarixqa ige Uyghur meshreplirimu, insaniyet medeniyitining bir qismi bolush süpiti bilen saqlinip qélishi intayin zörür. Chet'ellerdiki Uyghurlar bolsa, Uyghur meshreplirining b d t teripidin qoghdilish obyékti qilinishi, uni dunya medeniyitining bir qismi süpitide qoghdap xitayning yenimu buzghunchiliq qilip, yoqitishidin melum derijide saqlap qilishta belgilik rol oyniyalishi mumkin dep ümid bilen qarimaqta.