Uyghur meshreplirining nöwettiki teqdiri

Toluqsiz melumatlardin, ilgiri yurt ‏- yurtlarda dawamliship kelgen Uyghur meshrep türlirining sani 100xildin ashidighanliqi, zamanimizgha kelgende bolsa, siyasiy, ijtima'iy we iqtisadiy tosalghular seweblik, aran 30 xilgha yéqin meshrep saqlinip qalghanliqi melum. Meshrep bu qétim b d t ning munasiwetlik tarmaqliri teripidin jiddiy qoghdashqa éhtiyajliq gheyri maddiy medeniyet mirasliri tizimlikige resmiy kirgüzüldi. Uyghur xelqi arisida yurt ‏- yurtlarda özgiche uslup we türler boyiche, uzaq tarixiy dewirlerdin tartip dawamliship kelgen meshrep qachandin bashlap qandaq sewebler tüpeyli jiddiy qoghdalmisa bolmaydighan teqdirge duchar boldi? xelq arisida saqliniwatqan meshreplerning weziyiti qandaq?

Meshrepning xisliti

Melum bolghandek, Uyghur meshrepliri naxsha, muzika, usul, xelq éghiz edebiyati, milliy tenterbiye we xelqning örp ‏- adetliri birleshtürülgen ammiwi pa'aliyet soruni bolghachqa, u intayin uniwérsalliqqa ige, bolupmu küchlük ammiwi xaraktérge ige.

Ghuljida "ottuz oghul", qomulda "kök meshripi", xotende "gulchay", qeshqerde "chayxana", cherchende "topuq", kuchada" bagh ", kelpinde "odikam", yerkende "kachung", maralbéshida "dolan" dégendek Uyghur meshrepliri yurt -yurtlarda xelqning öz ‏- ara rishtini baghlap, zoqlandurup özige mehliya qilip kelgen. Shungimu Uyghur meshrepliri özining yuqiriqidek alahidilikliri bilen Uyghurlarning uzaq tarixi musapiside, meyli qandaq din'gha étiqad qilmisun, meyli qandaq siyasiy dewrlerni bashtin ötküzmisun we meyli qandaqla til ishletken bolmisun, Uyghur xelqining örp ‏- adet, meniwi turmushi, turmush usuli, exlaq terbiyiside özining muhim ornini saqlap ewladtin- ewladqa oxshimighan shekillerde tebi'iy halda dawmlashturulup kelgen.

Uyghur meshreplirining xislitining cheksizlikidin Uyghur xelqide " balini meshrepke ber, andin kéyin mektepke ber.." Dégen hékmetlermu bar .Meshrepning Uyghurlar hayatidiki ornigha sha'ir turghun obulqasimning Uyghur meshreplirige atap yazghan muxemmisining bir koblitini misal élish kupaye qilidu :

Tengdishing alemde yoq, shahane Uyghur meshripi,
Meripet dunyasida yégane Uyghur meshripi,
Ülge ejdadtin, puzur yadname Uyghur meshripi,
Katta sir -hékmetke bay epsane Uyghur meshripi,
Millitimning tarixi-salname Uyghur meshripi.

Meshrepning weziyiti

Uyghur meshreplirining Uyghur élidiki ri'al weziyitini bilish üchün yenila Uyghur xelqige murajet qilishqa toghra kélidu, qéni undaqta, meshrepning halini yenila meshrep yurtliridin sorayli. Qeshqerdiki xelq meshripi dawamliship kelgen yurtlardin poskamgha téléfon ulighinimizda bir déhqan bu yurtta déhqanlarning iqtisadiy ehwalining nacharliqi, hashargha oxsha türlük bésimlar seweblik meshreplerni burunqidek ötküzmeydighan bolup qalghanliqini bildürdi.

Dolan meshripi yurtliridin mekitke téléfon qilghinimizda, bir yash özining eqlini tapqandin buyan mekit nahiyiside meshrep ötküzülüp baqqinini bilmeydighanliqini bildürdi.

"Bagh"meshrepliri taza qiziydighan kuchaning qumbash yézisigha téléfon qilduq, 25 yashqa kirgen bir Uyghur qiz özining meshrepke qatniship baqmighanliqini éytti.

Shayarliq bir déhqan bu yurttimu 90 ‏- yillardin kéyin meshreplerning asasiy jehettin yoqap ketkenlikini bildürdi.

Uyghur meshreplirining yuqiriqidek weziyitini buningdin yigirme yillar ilgirila bayqap izden'gen we ilmiy tetqiqatlar élip barghan, buni qutquzup qélish heqqide Uyghur akadimikliri we ziyaliylirining béshini bir yerge yighip bu heqte bash qaturushqa shundaqla munasip heriket qollinishqa bashlamchi bolghan, shundaqla nöwettikidek b d t gha oxshash xelq'araliq organlarning meshrepni qoghdashqa munasip qarar élishining asasini yaratqan, millet söyerlerdin, Uyghur alim, tilshunas imin tursun ependige téléfon qilduq, epsus u kishi tolimu yashinip qalghan bolghachqa, bu heqte chongqur söhbetlishishke mumkin bolmidi.

Biz qeshqer wilayetlik medeniy yadikarliqlarni qoghdash idarisige téléfon qilip, da'irilerning yoluqup kétish girdabigha bérip qalghan meshrep türlirini qoghdap qélishqa qandaq tedbirlerni almaqchi ikenlikini sorimaqchi iduq, biraq téléfonni alghan xadim, amérikidin kelgen téléfon ikenlikini bilip, téxi néme sorimaqchi bolghanliqimizni bilmey turupla jiddiyliship ziyaritimizni ret qildi.