Уйғур мәсилисиниң б д т ға кириш тарихи

Бәзи мутәхәссисләр уйғур мәсилисиниң хәлқаралишип болғанлиқини илгири сүрмәктә. Кейинки йилларда уйғур кишилик һоқуқи дәпсәндичиликиниң бирләшкән дөләтләр тәшкилатиниң кишилик һоқуқ кеңишиниң йиғинида күн тәртипкә келиши, улар оттуриға қойған бәзи соалларға хитай һөкүмитиниң җаваб беришкә мәҗбур қелиши уйғурларға үмид беғишлимақта. Ундақта уйғур мәсилиси қачандин тартип бирләшкән дөләтләр кишилик һоқуқ кеңишиниң күн тәртипигә келишкә башлиди? 2012-йили нәччә қетим б д т дә күн тәртипкә кәлди? буниң уйғурларға немә пайдиси бар? 2013-йили бирләшкән дөләтләр тәшкилатида уйғурлар тоғрисида немиләр болмақчи? уйғур мәсилиси келәчәктә пәләстин мәсилисигә охшаш б д т омумий йиғинида музакирә қилинидиған мәсилигә айлинарму? дегәнгә охшаш соалларға җаваб тепиш үчүн д у қ иҗраийә комитети мәсули долқун әйса әпәнди билән сөһбәт елип бардуқ.

Б д т дә уйғур мәсилиси нурғун дөләтниң қоллап қуввәтлишигә еришти

Б д т кишилик һоқуқ кеңишиниң 20-қетимлиқ йиғини җәнвәдә 2012-йили 6-айниң 18-күнидин 7-айниң 6-күнигичә өткүзүлди. Д у қ бу йиғинға 40 қа йеқин кишилик һоқуқ тәшкилатлири вә 40 қа йеқин демократик дөләтләрниң б д т дики әлчиханилири һәм ташқи ишлар министирлиқлириға айрим-айрим хәт йезип, йиғинда уйғур мәсилисини оттуриға қоюшни илтимас қилди.

Шуниң билән дуня уйғур қурултийиниң явропадики вәкили мичәйил пилипис әпәнди билән дуня уйғур қурултийиниң иҗраийә комитети мудири долқун әйса әпәнди җәнвәгә берип, б д т кишилик һоқуқ кеңишиниң йиғиниға қатнашти. Мичәйил пилипис 2 қетим сөз қилип, уйғур мәсилисини оттуриға қойди.

Б д т кишилик һоқуқ кеңишиниң 20-қетимлиқ йиғинида хәлқара тәшкилатлар билән болған учришиш нәтиҗисидә, кишилик һоқуқни көзитиш тәшкилати, ирқий айримичилиққа қарши туруш һәрикити тәшкилати, хәлқара етиқад әркинлики тәшкилати, хелсинки кишилик һоқуқ фонди, асиядики йәрлик милләтләр мунбири қатарлиқларму уйғур мәсилисини оттуриға қоюп өтти.

Б д т да уйғурлар һәққидә қарар мақулланди

Б д т кишилик һоқуқ кеңишиниң 21-қетимлиқ йиғини җәнвәдә 9-айниң 11-күнидин 20-күнигичә давамлашқан йиғин җәрянида дуня уйғур қурултийиниң явропа парламентидики иш беҗиргүчиси мичәйил 9-айниң 13-күни, б д т дә мәхсус уйғур мәсилини оттуриға қойди. Бу йиғинда 2010-йили, 6-айда 5-июл мунасивити билән муддәтсиз қамақ җазасиға һөкүм қилинған гүлмирә емин мәсилисигә б д т ниң қол тиқишини тәләп қилип, д у қ тәрипидин мәхсус әрз сунулди. Б д т бу материялларға вә пакитларға асасән, 2012-йили 6-айниң 22-күнидики кишилик һоқуқ кеңишиниң омуми йиғинда, гүлмирә иминни “һәқсиз тутқун қилинғанлар категорийисигә” киридиғанлиқи һәққидә қарар қобул қилип, хитай һөкүмитидин гүлмирә иминни қоюп беришни тәләп қилған. Д у қ вәкиллири буниң билән 9-айниң 12-күни, б д т кишилик һоқуқ алий комиссарлиқиниң “халиғанчә тутқун қилинғанлар комитети” вә “кишилик һоқуқ паалийәтчилири комитети” ниң мәсули билән көрүшти. Уларға бу қетим кучарлиқ диний зат керәм абдувелиниң мәсилиси һәққидә д у қ тәйярлап чиққан мәхсус доклатни тәқдим қилди. Улар бу мәсилигә алаһидә көңүл бөлди вә керәм абдувели һәққидики материялни қобул қилди.

Йәнә бу йил 9-айниң 14-күни, д у қ һәйити б д т тән җазасиға қарши туруш комитетиниң баш катипи билән көрүшти. Униңға уйғур сиясий тутқунларниң тән җазасиға учраш әһвали һәққидә тәйярлиған доклатни тәқдим қилди. Бу доклатта 9-айниң 1-күни атушта сақчилар тәрипидин тән җазасиға учрап өлтүрүлгән әйса дамоллам, қазақистандин қайтурулған әршидин вә камбодиадин қайтурулған 20 уйғурниң тән җазасиға учраш әһваллири пакит сүпитидә оттуриға қоюлған.

Д у қ һәйити 9-айниң 13-күни болса, америка, германийә, һиндистан, чех, франсийә қатарлиқ дөләтләрниң б д т дики вәкиллири билән көрүшти. Б д т дә чақирилған бу қетимқи йиғинда хәлқара әркинлик тәшкилати, инсан һәқлирини көзитиш тәшкилати, хәтәр астидики хәлқләр тәшкилати баянатида уйғур мәсилисини тилға елип өткән. Дөләтләрдин чех җумһурийити, америка, шветсийә қатарлиқ дөләтләр уйғур мәсилисини тилға елип өтти.

2012-Йили б д т гә “из-дерәксиз йоқап кәткәнләр” намлиқ доклат сунулди

Дуня уйғур қурултийи 5-июл үрүмчи қирғинчилиқиниң алди-кәйнидә, нәччә миңлиған кишиләрниң из дерәксиз йоқап кетилиши бир реаллиқ болған болисиму, әмма буларни пакитлар билән оттуриға қоюп, хәлқарадики мунасивәтлик орунларға сунуш үчүн 23 кишиниң һөҗҗәтлик пакитлирини өз ичигә алған “из-дерәксиз йоқап кәткәнләр” намлиқ 46 бәтлик мәхсус доклатни тәйярлап чиқти вә бу доклатни 6-айниң 21-күни, б д т кишилик һоқуқ алий комиссарлиқиниң из-дерәксиз йоқалғанлар хизмәт комитетиға тәқдим қилди. Бу доклат б д т вә башқа хәлқаралиқ тәшкилатлар тәрипидин яхши қарши елинишқа еришкәндин кейин, 7-айниң бешида бу доклатни қайтидин толуқлап, рәтләп чиқиш хизмитини елип берип, д у қ билән алақә қиливатқан хәлқара тәшкилатларға йоллиди.

Из-дерәксиз йоқалғанлар һәққидики доклатни башқа, б д т ниң мунасивәтлик органлириға сунуш үчүн гүлмирә имин, керәм абдувели, ғәйрәт нияз, мәһбубә абләш, абдуғени мәмәтимин қатарлиқлар һәққидә материял топлинип толуқланди.

Хитайдики инсан һәқлирини омумйүзлүк көздин кәчүрүш доклати тәйярланмақта

Б д т кишилик һоқуқ кеңиши тунҗи қетим 2009-йили 2-айда хитайдики кишилик һоқуқни омумйүзлүк көздин кәчүрүп, хитай һөкүмитиниң дөләтлик доклатиға қарап чиққан иди. Йәни, у вақитта дуня уйғур қурултийи б д т гә мәхсус доклат сунуп вә комитет әзалириға доклат берип, бир қисим дөләтләрниң уйғур кишилик һоқуқ мәсилисини б д т дә оттуриға қоюшини қолға кәлтүргән иди. Бу җәрян 4 йилда бир қетим давам қилидиған б д т ниң йеңи бир хизмәт җәряни болуп, б д т ниң хитайдики кишилик һоқуқни 2-қетим омумйүзлүк көздин кәчүрүш 2013-йили елип берилиду. Буниң үчүн хәлқара тәшкилатларниң әң көп болғанда 20 бәтлик доклатни б д т гә сунуш һоқуқи болиду. Бу доклат әң кәч 2013-йили 3-айғичә б д т кишилик һоқуқ кеңишигә сунулуши керәк. Шуңа бу доклатни өлчәмлик вә хәлқара принсипларға уйғун шәкилдә тәйярлап, б д т гә сунуш д у қ ниң нөвәттики муһим вәзипилириниң бири.

2012-Йили 11-айда б д т да аз санлиқ милләтләр мунбириниң йиллиқ йиғини чақирилди. Бу йиғинға д у қ намидин д у қ иҗраийә комитети мудири долқун әйса билән мичайил әпәнди қатнашти вә нутуқ сөзлиди.

Б д т тән җазасиға қарши туруш комитети һәр 4 йилда бир қетим, һәр қайси дөләтләрниң тән җазасиға қарши туруш вәзийити һәққидики доклатини аңлап, тәкшүрүш елип бариду. Хитай 2008-йили, 9-айда тән җазасиға қарши туруш һәққидики дөләтлик доклатини б д т ға йоллап, һесаб бәргән иди. Принсип бойичә хитай 2012-йили б д т тән җазасиға қарши туруш комитетиға һесаб бериши керәк иди. Әмма һазирғичә хитай һөкүмити б д т ниң бу қетимлиқ тәкшүрүш илтимасиға җаваб бәрмәй кәлмәктә. Әмма әң кечиккәндә 2013-йили буниңға җаваб бериш керәк. Шуңа уйғур дияридики тән җазаси әһвалиға даир бир доклат тәйярлап, буни б д т тән җазасиға қарши туруш комитетиға сунуши тәйярлиқини қилиши д у қ ниң нөвәттики әң муһим хизмәтлиридин бири икән.

Дуня уйғур қурултийи 2013-йили 10-айниң оттурилирида, вакаләтсиз милләтләр тәшкилати билән биргә явропа парламентида “из-дерәксиз йоқалғанлар” дегән темида бир хәлқаралиқ йиғин чақиришниң тәйярлиқ хизмәтлирини ишлимәктә.

Бәзи мутәхәссисләр 2013-йили шәрқий түркистан мәсилисиниң хәлқарадики орниниң техиму юқири көтүрүлидиғанлиқини илгири сүрмәктә.