Sherqiy türksitan‏, xitay‏, Uyghur türkliri‏, türk tarixi

Yéqindin buyan türkiyining her qaysi sheherliridiki oxshimighan uniwérisitétlardiki tetqiqatchilar we oqutquchilar, Uyghurlar heqqide köplep maqale élan qilip kelmekte.
Muxbirimiz arislan
2010.01.01
Uyghur-dawasi-heqqide-Turk-metbuatida-maqala-305.jpg Süret, "izlemili türkiye" namiliq tor bétide türkiyining düzje uniwéristétining oqutquchisi doktur yünus hamdi ependi teripidin élan qilinghan 'sherqiy türksitan ‏, xitay, uyghur türkliri‏, türk tarixi' témisidiki maqalidin bir körünüsh.
http://izlemeliturkey.blogspot.com Din élindi.

Yéqinda izlemili türkiye namiliq tor bétide türkiyining düzje uniwéristétining oqutquchisi doktur yünus hamdi ependi teripidin yézilghan 'Sherqiy türksitan ‏, xitay, Uyghur türkliri‏, türk tarixi' Témida bir maqale élan qilindi.

Maqalida Uyghurlarning tarixi we jughrapiyilik ehmiyiti shundaqla xitaylarning sherqiy türkistanni ishghal qilishning sewebliri heqqide toxtalghan.

Maqala mundaq bashlan'ghan: "sherqiy türkistan türkiyidin qalsa dunyadiki eng köp türkler yashaydighan rayon. Sherqiy türkistan türklerning ana yurti. Türkler bu jughrapiyide toghulup dunyagha tarqalghan. Tünji islam döletliri bu yerde qurulghan we türkler tünji qétim bu yerde islamiyetni qobul qildi. Öz ixtiyari we raziliqi bilen islam dinini qobul qilip, islamning nurini pütkül dunyagha tarqatti. Tarix kitablarda oqughandek, hunlar, köktürkler, Uyghurlar, ghezniwiyler, qaraxaniylar we témorlerge oxshash türk impiratorluqliri bu jughrapiyide qurulghan. Türkistan dégen haman köpinchimizning eqlige, qazaqistan, özbékistan, qirghizistan, tajikistan we türkmenistan'gha oxshash türki jumhuriyetlerning jughrapiyiliri kélidu. Bu jughrapiye gherbi türkistan dep atilidu. Sherqy türkistan bolsa, xitay ishghal astida qalghachqa, hazirqi hökümitimiz we buningdin ilgiriki hökümetlerning mes'uliyetsizlikidin untulghan weziyette qaldi. Bezi axbaratlarda sherqiy türksitan heqqide xewerler chiqsa, kök bayraq bizning bayriqimizgha oxshaydiken deymiz, bizning medeniyitimiz bek qimmetlik bir medeniyet."

Maqalida Uyghurlarning weziyiti heqqide mundaq déyiligen: "bezi kishiler sherqiy türkistan weqelirini milliy toqunushqa oxshitishqa urunuwatidu, xelqimiz oxlitiliwatidu, eng toghrisi héchbir ish qilalmaywatidu, xelqimiz, irqdashlirimizning heq ‏- hoquqlirini qoghdashni hökümettin kütiwatidu, bu peqet türk tarixini bilmigenlikimizning bir ispati. Bügünki künde ikki esirdin biri sherqiy türkistan xitay zulum astida qaldi. Sherqiy türkistanda türk millitidin bolghan Uyghurlar yashaydu, Uyghur türklirimu bashqa türklerge oxshash musteqilliqqe intilidu. Ular xitay ishghal qilghandin biri köp qétim musteqilliq üchün küresh qildi. Hetta sheyx shamilgha oxshash türk tarix sehipisige yézilghan meshhur sherqiy türkistanliq mujahidlirimiz bar. Yaqupxan bedewlet, osman baturgha oxshash mujahidlirimiz bar. Xitaylar hem kommunist, hem gheyri musulman bolghanliqi üchün xitay ishghal qilghan 50 yilliq bir muddette nurghun Uyghurlarni yoq qildi. Xitay köchmenlirini yerleshtürüp, rayonni xitaylashturdi. Shuning bilen Uyghurlar az sanliq weziyetke chüshüp qaldi. Bumu kupaye qilmighandek a'ile pilanliq tughut siyasetliri bilen türklerning dinini, millitini assimlyatisiye qilip, musulmanliqtin uzaq bir Uyghur jem'iyiti yaritishqa urunmaqta."

Maqalida yene Uyghurlarning hazirqi weziyiti heqqide toxtilip mundaq déyiligen: "Uyghur türkliri dunyadin, türkiy jumhuriyetlerdin, türkiyidin ümidini üzdi. Öz imkaniyti we sebirchanliqi bilen qiyin ehwalda qalghan bolsimu, yashashqa tiriship kelmekte. Emma xitaylar ikki Uyghur bir yerge kelse isyan qilidu dep qarap, tutqun qiliwatidu, ölümge höküm qilip ijra qiliwatidu. Pütkül diniy ölimalarni we imamlarni, Uyghurlarni isyan qilish üchün teshwiq qildi dégen tohmet bilen tutqun qiliwatidu. Dini alimlarni allahni inkar qilishqa zorlap, mawzédungni ilah dep choqunushqa mejburlidi. Jüme namizigha barghan Uyghurlarning ma'ashlirini tutup qaldi. Qizlirimizni a'ilisidin mejburiy élip, zeherlik chékimlik chekküzüp nabut qiliwatidu yaki pahishilikke zorlawatidu. Uyghurlarning sherqiy türkistanning sirtigha chiqishi cheklen'gen, chet'elge chiqish üchün xitay hakimiyitige chong miqdarda pul tüligendin kéyin ruxset qilidu, bu shert Uyghurlar üchün imkansiz, chünki Uyghurlar bek namrat qaldurulghan. Xitay kommunist hakimiyiti bergen ma'ash bilen aran turmushini qamdiyalaydu, sherqiy türkistan üsti ochuq türmige oxshaydu. Meschitlerge xalighan kishiler kirelmeydu, meschit yasighanlarni her xil bahaniler bilen tutqun qilidu. Xitay atom yadro sinaqlirini sherqiy türkistanda élip baridu we bu yerdiki insanlarning saghliqigha éghir derijide ziyan salmaqta. Uningdin bashqa yene, xitay da'iriliri sherqiy türksitandiki türk tarixigha a'it pütkül diniy we milliy yadikarliqlarni her xil bahanilerni oydurup buzup weyran qiliwatidu. Bu qilmishlirini yéqindin buyan téximu tézlitiwatidu."

Maqalida yene, xitayning sherqiy türksitanni ishghal qilishning sewebliri heqqide toxtilip mundaq déyilgen: "xitayning bu rayonni ishghal qilishning sewebliridin biri bolsa, sherqiy türkistanning yer asti bayliqliri bek köp. Yene bir sewebi bolsa, xitayning térilghu yerliri mol husul bermeydu, shuning üchün xitay téximu keng kölemlik zémin'gha ige bolush üchün sherqiy türkistanni ishghal qilghan."

Maqalida yene, Uyghurlarning tarixi heqqide toxtilip mundaq déyilgen: "sherqiy türkistan tünji qétim yaqupxan bedewlet dewride osmaniye impiratorluqidin yardem telep qilghan, abdul'ezizxan bu yardem telepni qobul qilip, bir bölük pida'iy esker we nurghun qoralni sherqiy türkistan'gha ewetken. Emma u dewride osmaniye döliti urush weziyitige duch kelgechke, köprek yardem qilalmighan. Yaqupxan bedewlet sherqiy türkistan'gha osmaniye dölitining bayriqini ésip bu jughrapiyining osmaniye impiraturliqigha tewe bolghanliqini élan qilghan. Xitaylar sherqiy türkistanni shinjang Uyghur aptonom rayoni dep ataydu. Xitaychida shinjang dégen söz yéngidin qolgha ötken chégira zémin dégen menide bolup, xitaylar bu zéminni biz ishghal qilip tartiwalduq dep tonuydu we öz aghizi bilen shinjang dep ataydu, yeni sherqiy türkistanni xitayning zémini ikenlikini özliri qobul qilmaydu, xitay bilen türkler otturisidiki tebi'iy chégira seddichin sépili. Seddichin sépilini xitaylar türklerdin qorqqanliqi üchün yasighan. Melum muddettin kéyin rusiyidin kommunizim xitaygha singip kirdi we xitaylarmu kommunizimni qizghin qobul qilip qarshi aldi we xitayda ichki urush bashlandi, bu pursettin paydilan'ghan Uyghurlar musteqil sherqiy türkistan islam jumhuriyitini qurdi. Bu weziyetke qarshi chiqqan kommunist qizil xitay hakimiyiti rayon'gha nurghun esker ewetip, bu jughrapiyide keng türluk qirghinchiliq qilip, u zamandin hazirghiche bu zulumni dawam qilip kelmekte. Bezi Uyghur türkliri sherqiy türkistanni tonutush üchün her türluk ammiwiy teshkilatlarni qurup, dunya jama'itige sherqi türkistanning qiyinchliqlirini anglitish üchün tirishchanliq qilip kelmekte."

Yuqiridiki awaz ulinishidin, bu heqtiki melumatimizning tepsilatini anglaysiler.

Pikir qoshung

Radi'oning ishlitish shertlirige asasen, pikirliringiz tekshürgüchiler teripidin testiqlinishi we muwapiq derijide tehrirlinishi tüpeyli, tor bette derhal peyda bolmaydu. Siz qaldurghan mezmun'gha erkin asiya radi'osi jawabkar bolmaydu. Bashqilarning köz qarishi we heqiqetke hörmet qilishingizni soraymiz.