Уйғурлар: “йәрлиримизни хитай ширкәтлиригә елип бәрди, һәм йәрсиз, һәм ишсиз қалдуқ”

Радиомиз зияритини қобул қилған уйғурларниң билдүрүшичә, бу хитай ширкәтлири әйни чағда йерини сетип беришкә мәҗбурланған уйғурларни завут-канларда ишқа орунлаштурушқа вәдә қилған болсиму, әмма бүгүнки күндә уйғурларниң йүзлиниватқини еғир дәриҗидә булғанған муһит һәм йәрсиз, ишсиз қелиштәк қисмәт болған.

2009-Йилдики 5-июл үрүмчи вәқәсидин кейин “шинҗаңға ярдәм бериш” намида уйғур елидә тезликтә көпәйгән хитай завут-ширкәтлири сәвәбидин, барғанчә начарлишиватқан уйғур ели муһити, һалқима тәрәққият райони қуруш намида, йәрлири игиливелинған, йәрсизлик, ишсизлиқ қисмитигә қелип, тирикчилик йоли етиветилгән уйғурларниң наразилиқи барғанчә күчәйгән.

Или районида хитай ширкәтлири йәрләшкәндин буян, райондики хитай көчмәнлириниң һәссиләп көпийиватқанлиқини баян қилған бир ханим, или областлиқ һөкүмәт башлиқлириниң телевизорда сөзлигән сөзидә, ғулҗа шәһириниң бундин кейинки тәрәққиятида әслидики 400 миң аһалидин 1 милйон аһалигә игә шәһәргә тәрәққий қилидиғанлиқини илгири сүргәнликини билдүрди.

Радиомиз игилигән учурлардин мәлум болушичә, или областиниң ғулҗа наһийисигә қарашлиқ пиличихаң көмүр кени 2010-йили ғулҗа наһийисигә йәрләшкән хитайниң чиңхуа ширкитигә өтүп кәткән.

Радиомиз зияритини қобул қилған бу ханимниң билдүрүшичә, чиңхуа ширкити әслидики пиличихаң көмүр кенини кеңәйтип, көмүр кан әтрапидики тағ бағриға җайлашқан қарияғач кәнти, ноғайту кәнтиниң бинәмлики, ноғайту деһқанлириниң терилғу йәрлири, чулуқай йезисиниң бинәмлири, өрүк макани турпанйүзи йезиси қатарлиқ җайлардики йәрләрни деһқанлардин мәҗбурий сетивалған. Әйни чағда наһийилик һөкүмәт деһқан-чарвичиларни йәрлирини хитай ширкәтлиригә сетип беришкә мәҗбурлиғанда “йәр дөләтниң, һалқима тәрәққият пилани бойичә, наһийидә қурулидиған завут, карханиларға алди билән йерини сетип бериштә тәшәббускар болғанлар вә уларниң алий мәктәп түгитип иш күтүп турған пәрзәнтлири ишқа орунлаштурулиду” дегән вәдиләрни бәргән. Әмма, икки йилдин кейинки бүгүнки күндә, хитай ширкәтлириниң елип кәлгини әслидики гүзәл бағ-варанлиқ йезиларниң көмүркан вә көмүр гази завутлиридин чиққан ис-түтәк, булғанған сулар билән вәйран қилиништин башқа, йәр-земинлиридин айрилған нәччә миң уйғур деһқанлири вә қазақ чарвичилириниң йәрсиз, яйлақсиз, ишсиз қелишидәк қисмәт болған.

Чиңхуа ширкити йезидики йәрләрни игиливалғандин кейин, әслидики деһқанларни ишқа орунлаштуруш вәдисини орунлимиғанлиқини билдүргән бир деһқан аял, һазир чиңхуа ширкити аманлиқ қоғдаш хадимлирини көзәтчиликкә қойғанлиқини, қоршавға алған җайларға уйғурларниң кирәлмәйдиғанлиқини, хитай көчмәнлири ишләватқан бу ширкәттә рәсмий штатлиқ уйғурларниң йоқлуқини, пәқәт аз сандики уйғурларниң саәтлик иш һәққи елип, ширкәтниң қара ишлирини қилип җенини беқиватқанлиқини билдүрди.

Хитай вәзийитини көзәткүчиләр, бирләшкән дөләтләр тәшкилатиниң “йәрлик милләтләрниң һәқ-һоқуқи әһдинамиси” дики йәрлик хәлқләр өзлиригә тәәллуқ йәрләрни, территорийиләрни вә өз йәрлиридики байлиқлирини, бу җайларниң муһитини һәмдә бу земинларниң ишләпчиқириш сиғимчанлиқини сақлаш вә муһапизәт қелишқа һоқуқлуқ. Дөләт һечқандақ айримичилиққа йол қоймиған һалда йәрлик хәлқләрниң өз игидарчилиқидики бу йәрләрниң сақлиниши вә муһапизәт қилиниши үчүн пүтүн тәдбирләрни елиши шәрт” дегән бәлгилимиләрни нәқил елип, хитай ширкәтлириниң уйғур елидики байлиқларни игилишини тезләштүрүп, бу байлиқниң әсли игилири болған уйғурларни байлиқидин мәһрум қилғандин башқа, йәрлик хәлқләрни бу хил ечиш вә тәрәққиятниң сиртида қалдуруши уйғурларниң хитай һөкүмитигә қарши наразилиқини күчәйтиватқан йәнә бир муһим амил икәнликини тәкитлимәктә.