Уйғур сәргәрдан балиларни җәмийәт қойниға қайтуруп келиштә нурғун мәсилиләр көрүлмәктә

Хитай өлкилиридин тепилған икки уйғур балиниң уйғур елигә қайтурулуш сәпиридики шиәндики қоналғу. 2005-Йили 25-декабир.

Әмма кичиккинә йешида җәмийәтниң қараңғулуқлириға сиңип кәткән бу балиларни тәрбийиләш вә җәмийәткә ярамлиқ бир адәм қилип йетиштүрүш мәсилиси пәқәт бу балиларни қайтуруп келиш биләнла һәл болидиған бир аддий иш болмиғанлиқтин, бу җәһәттә қилишқа тегишлик йәнә нурғун хизмәтләрниң барлиқи мәлум болмақта.

Хитай һөкүмити - 2011 - йилиниң башлиридин башлап,хитай өлкилиригә сәргәрдан болуп берип түрлүк қисмәтләргә учраватқан балиларниң бирини қоймай уйғур елигә қайтуруп келидиғанлиқини вәдә қилип, буниң үчүн 50 милйон йүән мәбләғ аҗратқанлиқини елан қилған иди. Буниң үчүн хитай даирилири хитайдики уйғур елигә нуқтилиқ ярдәм бериду дейиливатқан 19 өлкә, шәһәрниң хәлқ ишлири вә сақчилири билән һәмкарлашқан. Уйғур аптоном район даирилири сиясәт чиқирип, иҗра қилишқа башлиғандин буян һазирғичә 800 дин артуқ балини уйғур елигә қайтуруп кәлгән.

Бу сәргәрдан балиларниң ата - аниси йоқлири, яки җинайәт гуруһлири тәрипидин ичкиригә елип кетилгәндә йеши кичик болғанлиқтин ата - анисини тонуп берәлмигәнләр мәхсус һазирланған сәргәрдан балиларни қутқузуш вә орунлаштуруш мәркәзлиригә орунлаштурулған. Ата - аниси тепилған балилар болса өз юртлириға ата - анилириниң қолиға тапшуруп берилгән.

Әйни вақитта хәлқ ишлири тармақлири бу һәқтә чиқарған оқтурушидин қариғанда, һөкүмәтниң бу қетимқи сәргәрдан балиларни қутқузуш мәхсус һәрикити, уйғур елидин хитай өлкилиригә алдап кетилгән 18 яшқа тошмиған, баш панаһсиз, сәргәрдан балиларға қаритилған болуп, уларни қайтуруп кәлгәндин кейин, үч айдин узун сәргәрдан болған, начар хаһиш вә һәрикәтләрдә болғанлирини қорамиға йәтмигән өсмүрләрни тәрбийиләш мәркизидә бир мәзгил тәрбийиләш, сәргәрдан болғиниға үч ай тошмиғанлирини өз тәвәликидики қутқузуш тармақлириниң башқурушиға өткүзүп бериш, бу балиларниң барлиқ өсүп йетилиш, тәрбийилиниш чиқимлирини дөләт үстигә елиш, 16 яшқа тошқанлириға кәспий тәрбийиләш елип барғандин кейин мувапиқ хизмәткә орунлаштуруш, сәргәрдан балиларниң ичидә йәнә кесәл вә яки мейип болғанлириға давалиниш шараити яритиш қатарлиқ усуллар арқилиқ орунлаштуруш елип баридиғанлиқи мәлум болған иди.

Дәрвәқә, кичиккинә йешида өйидин айрилип, җинайәт гуруһлириниң қолиға чүшүп, җәмийәтниң қараңғу ишлириға селинған бу балиларни қайтуруп келиш биләнла мәсилә һәл болмайду, әлвәттә. Нөвәттә үрүмчидә ечиливатқан аптоном районлуқ 11 - нөвәтлик хәлқ қурултийиниң 5 - омумий йиғинида мәхсус ичкиридин қайтуруп келингән сәргәрдан балиларниң мәсилиси һәққидә пикир бәргән вәкилләрниң доклатидин мәлум болушичә, нөвәттә даириләр ичкиридин қайтуруп келингән балиларни тәрбийиләш мәсилисидә нурғун риқабәтләргә учримақта икән. Мәсилән, буларниң арисидин ата - анилириға тапшуруп берилгән балиларниң көпинчилириниң ата - анилири намрат, сапасиз кишиләр болғанлиқтин балиларни тоғра йетәкләшни биләлмәслик, аилилиригә қайтурулған балилар иллиқ аилә меһрини һес қилалмаслиқ әһваллири көрүлгән. Буниңдин сирт, балилар писхика җәһәттин вә мәдәнийәт сәвийә җәһәттин башқа балилардин пәрқлиқ болғачқа, бу балиларда өзини - өзи әйибләш, төвән көрүш, мәктәпкә беришни халимаслиқ, мәктәпкә апирип бәргән тәқдирдиму мәктәптин узун өтмәйла қечип кетиш яки мәктәптә қалаймиқанчилиқ чиқиришқа охшаш әһвалларму көрүлүш вә шуңа мәктәпләрниң бу хил балиларни қобул қилишни халимаслиқтәк әһваллар нөвәттики әң асаслиқ риқабәтләр икән.

Ичкиридә сәргәрдан болуп йүргән балиларни қайтуруп келиши уйғур хәлқиниң қаттиқ алқишиға еришиш билән бирликтә бу балиларни тәрбийиләш мәсилисиму һазир уйғур җәмийти бирдәк көңүл бөлидиған бир мәсилигә айланған. Уйғур елидики ярп зәһәр ташлаш вә әйдиздин мәслиһәт бериш орниниң мәсули әхмәт әпәнди һазир аптоном районлуқ һөкүмәт органлири бу балиларни тәрбийиләп, җәмийәтниң қойниға қайтуруп келиш үчүн нурғун шараитларни яритип бериватқан болсиму, бу балиларни өзгәртишкә вақит кетидиғанлиқини, мәсилиниң ундақ тез һәл болмайдиғанлиқини билдүрди.

Илгири бу һәқтә елан қилинған мәлуматлардин қариғанда, уйғур район даирилири 10 йилдин буян хитай өлкилиригә кирип кәткән бундақ балилардин 3000 гә йееқин балини қайтуруп әкәлгән болсиму, әмма 2008 - йилидин буян уйғур елидин алдап кетилгән яки сетиветилгән бундақ балиларниң сани өрләп барған. Нөвәттә бу балиларниң сани30 - миңдин 50 - миңғичә әтрапида болуши мумкин дәп тәхмин қилинмақта. Уйғур елидин хитай өлкилириләргә һәрхил усуллар арқилиқ әп кетилип, сәргәрданлиқта яшаватқан балиларниң саниниң бундақ җиқ болуши кишини һәқиқәтәнму чүчүтиду. Чәтәлләрдики уйғур кишилик һоқуқ паалийәтчилири болса уйғурлар арисидики намратлиқ, ишсизлиқ вә һәрхил бесимлар уйғур балилириниң хитай шәһәрлиридә сәргәрдан болушиға сәвәб болуватқан асаслиқ амил, дәп қарайдиған болуп, улар бу хил әһвални түптин йоқитиш үчүн уйғур хәлқииң иҗтимаий параванлиқини капаләткә игә қилиш, уйғурларни өз юртида хатирҗәм, баяшат яшаш, ишләш шараитиға игә қилиш керәкликини билдүрмәктә.