Xitay hökümitining Uyghur tarixini burmilash suyiqesti dawam qilmaqta

Xitay hökümitining Uyghur ilidiki ménge yuyush opératsiyisi Uyghur medeniyitini yoqitish, Uyghurlarning diniy étiqadigha hujum qilish bilenla cheklenmestin, Uyghur tarixini burmilashta téximu gewdilik ipadilenmekte.
Ixtiyariy muxbirimiz ekrem
2012.09.19
erkin-alptekin-gollandiye-soz-qilmaqta-305.jpg Dalay lamaning 73 yashqa kirgenlikini xatirilesh munasiwiti bilen uyushturulghan pa'aliyette erkin aliptékin ependi nutuq sözlidi. 2012-Yili 6-iyul, gollandiye.
RFA/Pidaiy

Yéqinqi yillardin buyan, xitay ziyaliyliri “Shinjang musteqilliqining bash-axiri”, “Pantürkizmliq medeniyetni échip bérish”, “Sherqiy türkistan bölgünchilikining menbesi we tereqqiyati”, “Bügünki dewr shinjang musteqilliqining idé'ologiye analizi” dégendek eserlerni élan qilip, Uyghur tarixini we Uyghur millitining esli iradisini burmilapla qalmay, Uyghurlarning étnik tewelikinimu burmilap, Uyghurlar bilen bashqa türkiy milletlerning qan ortaqliqini inkar qilidighan sepsetilerni bazargha salmaqta.

Yéqinda, xitay ziyaliysi shü taw teripidin yézilghan “Bügünki dewr shinjang musteqilliqining idé'ologiye analizi” namliq eser buning bir misali bolup, eserde gherbtiki az sanliq türkologiye tetqiqatchiliri türkiy tilda sözlishidighan milletlerning tarixi, tili, medeniyitidiki ortaqliqni köptürüwetmigen bolsa, Uyghur qatarliq milletler özini türkiy milletler türkümige tewe emes, belki xitay chong a'ilisige tewe insanlar, dep yashawéretti, xitay bilen düshmenleshmeytti yaki milliy qutup ayrimaytti, musteqilliq dewasimu qilmaytti... Démekchi bolidu.

D u q ning sabiq re'isi, Uyghur siyasiy rehberliridin erkin aliptékin ependi, xitaylarning Uyghur tarixini burmilash, Uyghurlarning étnik teweliki toghrisida sepsete toqush ishining bügünki künlükte bashlan'ghan yéngi ish emeslikini, xitay ziyaliyliri bilen üch ependiler, yeni muhemmed imin bughra, eysa yüsüp aliptékin we mes'ud sabiri bayquzilar arisidimu öz zamanida bu toghrisida keskin qelem kürishi bolup ötkenlikini tilgha aldi. Erkin aliptékin ependi yene, xitay tarixchilirining tarixtin buyan siyasiy mewqelirige béqip tarixni burmilap kelgenlikini tekitlidi.

Bezi xitay ziyaliyliri, dunya alimlirining “Pütün türkiy milletlerning yiltizi bir” dégen qarishigha tüptin qarshi bolup, erkin aliptékin ependi bu heqte toxtilip mundaq dédi:
-Xitay alimliri ezeldin türkiy xelqlerning tarixi we medeniyitini dawamliq rewishte burmilap keldi. Buning misalliri nahayiti köp. Mesilen, yapon proféssori massado xasa'u 1970-yili uzun tetqiqatlardin kéyin “Tengritaghlirining tarixi we jughrapiyisi” namliq bir kitab yézip chiqidu. Yapon alimi bu kitabida sherqiy türkistanning Uyghur tarixi we medeniyitining böshüki bolghanliqini ispatlaydu. Yapon alimining bu ilmiy tetqiqatigha chidimighan xitay alimi chin chunmu, yapon alimining ijazitini almayla uning yazghan kitabini öziche tehrirlep yéngidin yézip chiqidu. Bu hal yalghuz yaponiyidila emes, xelq'aradimu xitay ilimlirige qarshi qattiq naraziliq qozghaydu. Bügünki xitay ziyaliylirining sherqiy türkistan toghriliq algha sürgen idiyilirimu mana mushu burmilashlarning tipik bir misali. Dunyadiki pütün türkolog alimlar türkiy xelqlerning tarixi, medeniyiti we tilining yiltizining bir bolghanliqini alliqachan ilmiy pakitlargha tayinip ispatlap boldi. Emma xitay alimliri, burun bolghinidek, hazirmu bu pakitlarni siyasiy sewebler bilen inkar qilip, burmilashqa tirishmaqta. Buning üchünmu, meshhur gérman Uyghurshunasi anna mariye won gaba'in xanim “Qaraghoja Uyghur xaqanliqidiki kündilik hayat” namliq esiride mundaq dep yazidu: “... Xitay dawamliq rewishte Uyghurlarning tarixini we medeniyitini burmilap körsitip keldi. Buning üchün, xitaylarning Uyghurlar toghriliq yazghanlirigha bir ilmiy asasta qarash mumkin emes...”

Erkin aliptékin ependi bizning “Bezi xitay ziyaliyliri bügünki shinjang Uyghurliri gerche til jehette altay tilliri sistémisining türkiy tillar guruppisigha tewe bolsimu, biraq millet menbesi jehette qedimki türkler bilen héchqandaq alaqisi yoq. Del mushundaq bolghanliqi üchün, Uyghurlar bilen ottura asiya we gherbi asiyagha tarqalghan bashqa türkiy tilliq milletler bilen gerche til jehette oxshashliqi bolsimu, biraq ortaq yéziq tili yoq, kéyinki pantürkizmchilar dégendek türk milliy éngi téximu yoq, dégen.

Sizning bu mesilige bolghan qarishingiz qandaq?” dégen so'alimizgha jawab bérip mundaq dédi:
-Qedimki xitay milliti bilen bügünki xitay milliti, qedimki slawiyan milliti bilen bügünki slawiyan milliti, qedimki gérmanlar bilen bügünki almanlar arisida qanchilik alaqe bolghan bolsa, bügünki Uyghurlarningmu bir millet süpitide qedimki türkiy xelqler bilen shunchilik alaqisi bar. Uyghurlarning peqet til jehettinla emes, belki millet menbesi jehettinmu qedimki türkler bilen nahayiti yéqin alaqisi bar. Uyghurlar qedimdin tartip merkizi asiyadiki türkiy tilliq milletler bilen bille yashap keldi, bu milletler teripidin qurulghan impériyilerde nahayiti chong rol oynidi, bu milletlerning medeniyiti, tili we yéziqigha zor hessiler qoshti. Mesilen؛ 19-esirning ikkinchi yérimida sherqiy türkistan'gha bérip tetqiqatlar élip barghan gérman sayahetchisi we arxé'olog albért won lékok, Uyghurlarning merkizi asiyadiki türkiy xelqlerning medeniyiti, tili we yéziqigha zor hesse qoshqanliqini yazidu. Stalin 1913-yili yazghan “Marksizm we milletler mesilisi” dégen kitabida milletni mundaq dep teripleydu: “Ortaq bir tarix, medeniyet, til, térritoriye we iqtisadqa ige bolghan bir xelq, bir millet bolup sanilidu.” bu bayan'gha köre, türkiy tilliq xelqlermu bir millet bolup hésablinidu. Chünki, bu milletlerning merkizi asiyada ortaq bir térritoriyisi, tarixi, medeniyiti, tili we baqmichiliq, tijaret hem déhqanchiliqqa tayan'ghan bir iqtisadi bolghan. Bu térritoriyige qedimki iranliqlar “Türkistan” yeni “Türkiy xelqlerning yurti” dégen isimni bergen. “Türkistan” ning gherb teripini 1865-yilidin tartip charrusiye, sherq teripini 1876-yili manju-xitaylar bésiliwalghan.

D u q sabiq re'isi erkin aliptékin ependining bezi xitay tarixchilirining Uyghur tarixini burmilashtin ibaret ménge yuyush opératsiyisige bolghan qarashlirini diqqitinglargha sunduq.

Pikir qoshung

Radi'oning ishlitish shertlirige asasen, pikirliringiz tekshürgüchiler teripidin testiqlinishi we muwapiq derijide tehrirlinishi tüpeyli, tor bette derhal peyda bolmaydu. Siz qaldurghan mezmun'gha erkin asiya radi'osi jawabkar bolmaydu. Bashqilarning köz qarishi we heqiqetke hörmet qilishingizni soraymiz.