Xelq'ara metbu'atlarda Uyghur we tibetler mesilisi heqqide mulahiziler köpeymekte


2008.03.28

23‏ - Mart küni en'gliyide chiqidighan " sendi taymiz " gézitide, mezkur gézitining yiraq sherq muxbiri, maykél sheridan teripidin élan qilin'ghan maqale, xitayning Uyghur éli we tibetke qaratqan siyasitining kimler teripidin pilanlan'ghanliqi, qandaq yolgha qoyuluwatqanliqi we bu siyasetning asasliq nishani toghrisida yéqinqi künlerde gherb metbu'atida élan qilin'ghan yirik maqalilerning biri hésablinidu.

" Wang léchu'en keng kölemlik siyasiy basturushni yolgha qoydi"

Maykél sheridan maqaliside, xitayning az sanliq milletler, bolupmu Uyghur we tibetlerge qaratqan siyasitining asasen, xitay rehberlik qatlimidiki tashqi dunyada anchila tonulmighan, aldimizdiki aylarda xelq'ara kishilik hoquq teshkilatlirining eyiblesh nishanigha élinishi muqerrer bolghan wang lichüen, jang chéngli we li déju qatarliq üch kishi teripidin pilanlinip yolgha qoyuwatqanliqini tekitlep, "bularning ichide wang lichüen eng asasliq rolni oynawatqan bolup, u xitayning Uyghur we tibetler ge qaratqan siyasitini belgileydighan kishi hésablinidu" dep körsitidu.

Wang léchüenning özini, térrorchilarning xitaydiki eng chong nishani dep tonushturghanliqini eskertken maykél sheridan, "u shinjangdiki Uyghur musulmanlirining medeniyitini yoqitidighan bir siyaset yolgha qoydi. Keng kölemlik siyasiy basturush heriketliri yolgha qoyup, siyasiy pa'aliyetchilerni ölüm jazalirigha höküm qilip éytip öltürdi. Uyghur élining yer asti we yer üsti bayliqlirini qézip chiqirip xitay iqtsadiy tereqqiyati üchün ishletti we Uyghur élige xitayning ichkiri ölkiliridin milyonlighan xitay köchmenlirini yötkep keldi" deydu.

Tibetning partkom sékritari bolghan jang chénglining, asasen wang léchüenning shagirti ikenlikini tekitligen maykél sheridan, maqalisini mundaq dawamlashturidu": jang chéngli nöwette, ustazi wang léchüenning Uyghur élide yolgha qoyghan siyasetlirini, tibette emeliyleshtürmekte. U tibetning diniy we milliy kimlikige qaritilghan basturushni téximu kücheytip, tibetke téximu köp xitay küchmenlirini yötkeshke bashlidi hemde tibetning yer'asti we yer üsti bayliqliridin paydilinish herikitini tézletti."

Li déju xitay kompartiyisining irqiy nezeriyichisi

Maqaliside, li déjuni xitayning Uyghur we tibetlerge qaratqan siyasitini belgileydighan, xitay rehberlik qatlimidiki eng nopuzluq üchinchi kishi dep körsetken aptur mundaq deydu" li déju xitay kompartiyisining irqiy nezeriyichisi hésablinidu.

U, xitaydiki musteqil we ayrim medeniyetlerni bit - chit qilip, matériyalizmni terghib qilish arqiliq, xitaydiki az sanliq milletlerni, yoqitish heqqide kitab yazghan kishi. Li déju 2007‏ - yili xitay partiye zhurnilida, xitay "medeniyet bixeterliki" namida bir maqale élan qilip, xitayning az sanliq milletlerge qaratqan siyastini özgertip, Uyghur we tibet qatarliq az sanliq milletlerning medeniyitini qoghdash siyasitidin waz kéchip, bu milletlerning medeniyitini yéngidin shekillendüridighan bir siyaset yolgha qoyush, pikrini otturigha qoyghan."

Maqalide tekitlinishiche, li déju, xitaydiki azsanliq milletler mesilisining, az sanliq milletler rayonlirigha xitayning ichki ölkiliridin keng xitay köchmenliri yötkesh arqiliq "tüptin bir terep" qilinishini ochuq - ashkara jakarlighan tunji xitay rehbiri hésablinidiken.

Tibette hel qilinmisa,shinjangda qaytidin otturigha chiqidighanliqi muqerrer

Tibettiki weqelerdin kéyin, xelq'arada xitaydiki milliy mesililer bolupmu Uyghur we tibet qatarliq milletlerning mesilisi heqqide qozghalghan munaziriler, hetta xitay ziyalylirinimu, béyjing hökümitini Uyghur we tibetke qaratqan siyasitini özgertishke chaqirishqa mejbur qilmaqta.

Béyjingda turushluq ataqliq xitay yazghuchisi wang lishong 28‏ - mart küni wal sitrit zhurnal gézitide maqale élan qilip, xitay hökümitini tibet we Uyghurlargha qaratqan siyastini qaytidin közdin kechürüshke chaqirdi. U maqaliside mundaq deydu: "xitay hökümitining, uzun yillardin béri tibetke qaratqan istratégiyisining néme üchün ghelibe qilmighanliqini qaytidin oylinip, uni özgertish waqti yétip keldi. Burunqi mesililer bir terep qilinmighan. Eger mesililerni bir terep qilish üchün, muwapiq bir yol tallanmisa, bu mesililerning shinjang Uyghur aptonom rayonida qaytidin otturigha chiqidighanliqi muqerrer." (Ömer qanat)

Pikir qoshung

Radi'oning ishlitish shertlirige asasen, pikirliringiz tekshürgüchiler teripidin testiqlinishi we muwapiq derijide tehrirlinishi tüpeyli, tor bette derhal peyda bolmaydu. Siz qaldurghan mezmun'gha erkin asiya radi'osi jawabkar bolmaydu. Bashqilarning köz qarishi we heqiqetke hörmet qilishingizni soraymiz.