Saqchi orunlirining wiwiskiliridin birdek ghayib boluwatqan Uyghur til-yéziqi

Uyghurche tor betliride arqa-arqidin körülüwatqan inkaslardin melum bolushiche, yéqinda Uyghur aptonom rayonining herqaysi jayliridiki saqchixanilarning wiwiskiliri qaytidin retlen'gen. Yéngi layihilen'gen saqchixanilarning wiwiskiliri sheher we yéza-qishlaqlarda asasiy jehettin birlikke keltürülgen. Uningda kök renglik teglik üstige xitayche “Gung'en” we in'glizche “Polis” dégen xetler aq rengde yézilghan, otturigha saqchi giribi chüshürülgen. Kishini heyran qalduridighan yéri shuki, Uyghur til-yéziqi sheherlerdiki saqchixanilarning wiwiskiliridin birdek ghayib bolupla qalmastin, belki yene ahalisi pütünley Uyghurlardin teshkil tapqan yézilardiki saqchixanilarning wiwiskiliridinmu öchürülgen. Yawropada yashawatqan hediye xanim bu heqte ziyaritimizni qobul qilip öz qarashlirini otturigha qoydi.

Melumki, xitayning “Asasiy qanuni” hemde “Milliy térritoriyilik aptonomiye qanuni” da xitaydiki her millet xelqining, bolupmu milliy aptonomiyilik jaylarda aptonomiye yürgüzgüchi millet til-yéziqining xitay til-yéziqi bilen barawer yosunda qollinilidighanliqi éniq belgilen'gen. “Jungxu'a xelq jumhuriyiti asasiy qanuni” ning 4-maddisida: “Junggodiki her millet xelqi birdek barawerlikke ige. Her millet xelqi öz til-yéziqini ishlitish we tereqqiy qildurush erkinlikige ige” dep belgilen'gen. “Milliy térritoriyilik aptonomiye qanuni” ning 3-bab 21-maddisida: “Milliy térritoriyilik aptonomiye yolgha qoyulghan jaylardiki aptonomiyilik organlar wezipe ijra qilghanda öz jayliridiki aptonomiye prinsiplirigha asasen, shu jayda omumyüzlük qollinilidighan bir yaki birqanche xil til-yéziqni teng ishlitidu؛ buningda aldi bilen milliy térritoriyilik aptonomiye hoquqini yürgüzgüchi milletning til-yéziqi asas qilinidu” dep belgilen'gen.

Xitay hökümiti özi tüzgen qanunlardiki munasiwetlik belgilimiler boyiche, milliy aptonomiyilik jaylardiki barliq hökümet alaqiliri, jümlidin höjjetler, permanlar hemde wiwiskilar ikki xil til-yéziqta bolushi kérek. Amma dölet bilen xelq otturisidiki qanun ehdinamilirining ijrachisi bolghan saqchixanilarning wiwiskiliridin Uyghur til-yéziqining ghayib bolushi xitayning Uyghur rayonini bashqurushta qanun'gha emes, belki siyasetke tayinidighanliqini körsetmekte.

Hediye xanim özining bu heqtiki bayanlirida munularni tekitlidi:
“Eslide aptonomiye qanuni boyiche Uyghur aptonom rayonidiki herqandaq hökümet orgini Uyghurche we xenzuche ikki xil yéziqta wiwiska ésishi kérek. Chünki sheklen bolsimu qurulghan bu aptonomiye Uyghurlarning 1940-yillardiki milliy azadliq inqilablirining we tökken qanlirining bedilige kelgen. Uyghur rayonida ahalining asasliq qismini igileydighan, aptonomiye yürgüzgüchi millet dep belgilen'gen Uyghurlarning til-yéziqini bir chetke qayrip qoyup, xitayche we in'glizche wiwiska ésish herqandaq kishining kallisidin ötmeydu. In'gliz tili gerche dunyawi alaqe qorali bolsimu, lékin Uyghur rayonidiki, bolupmu yéza-qishlaqlardiki saqchixanilarning wiwiskilirida in'glizchigha orun bérilip, Uyghurchining ghayib bolushi zadila eqilge sighmaydu.”

Nöwette Uyghur aptonom rayonida “Qosh tilliq ma'arip” namida yekke tilgha yüzlendürülüwatqan milliy ma'ariptiki krizistin bashqa, wiwiskilardinmu Uyghur til-yéziqining bir-birlep ghayib bolushi xitayning Uyghur éli siyasitining ichki mahiyitini échip bermekte.