Ammiwiy axbarat wasitiliri Uyghurlar heqqide néme deydu?

Yéqinda “Yéngi sherq obzori” zhurnilida bésilghan yuliya chmélénkoning “Yéqin sherq dolqunliri xitaygha néme élip keldi?” hem “Éwrasiyanét” agéntliqi élan qilghan merkiziy asiya, kawkaz we yéqin sherq mesililiri boyiche mutexessis dzhoshu'a kuchéraning “Xitay merkiziy asiyada qandaq meqsetlerni közleydu?” namliq maqaliliride Uyghurlar heqqidimu pikirler bérilgen.

“Yéqin sherq dolqunliri xitaygha néme élip keldi?” dégen maqalide xitayning tibettiki öz mewqesini yenimu mustehkemlesh meqsitide bu elde xitay medeniyiti we en'enilirini téximu singdürüsh, tibet musteqilliqini telep qiliwatqan küchlerge qarshi küreshni kücheytish, tibetni asasiy kirimidin, yeni sayahet sodisidin merhum qilishqa oxshash heriketlerni ewj alduruwatqanliqi, amma buning arqiliq xitayning özige özi ziyan yetküzüwatqanliqi, xitay iqtisadining bügünki künde chong mesililer aldida turghanliqi ilgiri sürülgen. Maqale aptori mutexesssilerning texminlirige tayan'ghan halda, xitay iqtisadining tereqqiyatida pat yéqinda töwenlesh ehwali yüz béridighanliqini tekitligen. Y. Chmélénko xitayning ene shundaq iqtisadiy krizis aldida tibetke chet'ellik sayahetchilerning kirishini tosughanliqining, birinchi nowette tibetning iqtisadigha ziyan yetküzgenlikini, buningdin tashqiri chet'ellik sayahet kompaniyiliriningmu buningdin ziyan tartiwatqanliqini éytqan. Shu sewebtin tibette xitayning bu siyasitige qarshi heriketler bara - bara küchiyiwatqan bolsimu, xitay da'irilirining ularni qattiq basturuwatqanliqi tekitlen'gen. U mundaq dep yazidu: “Shuni éytish kérekki, tibet sinariyisi boyiche tertipsizlikler shu jümlidin xitayning gherbiy qismigha orunlashqan shinjang Uyghur aptonom rayonidimu yüz bérishke bashlidi. Bu rayonda Uyghurlar we xitaylar otturisidiki qarimu - qarshiliqlar kücheymekte. Uyghur milletchilirining asasi meqsiti - xitaydin bölünüsh we özining islam dölitini qurush.”

Maqale aptori shundaqla, eger xitay tibetke yenimu shundaq bésim körsetse, u waqitta nöwettiki qarshiliq heriketlirining yüz béridighanliqini we memlikettiki iqtisadi shara'itning keskinlishishi bilen bille bashqa rayonlarningmu tibetke egishidighanliqini eskertken.

Emdi d. Kuchéraning “Xitay merkiziy asiyada qandaq meqsetlerni közleydu?” namliq maqaliside merkiziy asiya weziyiti béwasite Uyghur élidiki ehwal bilen bir mewqede qaralghan. Uningda xitayning merkiziy asiyada turubilar we her xil obyéktlar sélip, shundaqla diplomatiyilik we medeniy alaqiler ornitip, aktip rol oynawatqanliqi tekitlen'gen. “Shuning bilen bir qatarda, - dep yazidu aptor, - béyjing tekebburluq siyasitini rawajlandurup, rayonda xitayning chong milliti - xen xelqini orunlashturushni righbetlendürüp, yerlik ahale Uyghurlar teripidin qozghalghan milletchilik heriketlirini qet'iy rewishte bésiqturup, ottura asiya bilen chégridash teshwishlik shinjang üstidiki öz nazaritini kücheytmekte”.

D.Kuchéra xitayning gherb siyasitining asasiy sewebini chüshinishning ongay emeslikini éytip kélip, alimlar we analizchilarning bu mesilide ikki mewqede turghanliqini otturigha qoyidu. Xitay Uyghur élidin merkiziy asiyani iqtisadi jehettin bésiwélish meqsitini emelge ashurush üchün paydilanmaqta yaki ikkinchidin, béyjing Uyghur élini xitayning qalghan yérige téximu baghlawélish meqsitide merkiziy asiya bilen alaqilirini mustehkemlimekte. Maqale aptori xitayning, bolupmu sabiq ottura asiya söwét jumhuriyetliri bilen bolghan énérgiye alaqilirining shundaqla bu memliketlerdiki transport yollirini yéngilash, ularning iqtisadigha meblegh sélish, uzun muddetlik qeriz bérish heriketlirining we bashqimu layihelirining néme meqsetni közlewatqanliqini chüshen'gili bolmaydighanliqini bildürgen.