Shepqetsiz namratliq, weyran qiliniwatqan Uyghur medeniyiti

Shinxu'a agéntliqi 21 - dékabir köchürüp élan qilghan bu maqalide, dunxu'angdiki medeniy miraslargha oxshashla yuqiri qimmetke ige bolghan, dunyawi medeniy miraslar sewiyisidiki bu qimmetlik yaldamilarning neqeder shepqetsizlerche weyran qiliniwatqanliqi, neqeder insapsizlarche oghrilinip kétiliwatqanliqi emeliy pakitliri bilen körsitilgen.

Shinxu'a agéntliqi teripidin 26 - noyabir élan qilin'ghan “Ölük déngizdiki medeniy mirasni qoghdighuchilar” namliq ziyaret xatiriside, xoten wilayitining chira nahiyisige qarashliq damiko yézisidiki tarixi az dégende ming yildin ashidighan qedimqi budda ibadetxanisini üch Uyghur yigitining qoghdawatqanliqi bayan qilin'ghan idi. Bu ibadetxana etrapidiki kölimi 100 kwadirat klométirliq da'irige yéyilghan milliy medeniyet xezinisi bügün medeniyet oghrilirining bayliq menbesige aylinipla qalmay, medeniyet weyranchiliqi sehnisigimu aylinip qalghan. Chira nahiyisidin 30 kilométir yiraqliqqa jaylashqan bu medeniyet xarabilikini qoghdashqa nahiyining ajratqan puli yiligha aran 5 ming yüen bolghan. Shinxu'a tori yene 14 - noyabirdiki “Junggo saqchi terep oghriliqche medeniy miraslarni qézish chong enzisini pash qilip, gherbiy diyarning 3600 parchidin artuq qimmetlik medeniy miraslirini qayturup keldi” namliq xewiridin, Uyghur wetinining medeniy miraslirining oghri - qaraqchilarning bulang - talang meydanigha aylan'ghanliqi ashkarilan'ghan idi.

Yawrupada yashawatqan Uyghur ziyaliysi erkinay xanimning bildürüshiche, xitay hökümiti teripidin bir yaqtin qeshqer qedimiy shehirige oxshash milliy miraslar meqsetlik weyran qiliniwatqan, qanche ming yilliq tarixqa ige medris, xaniqalar köydürülüp, chéqip tashliniwatqan, yene bir tereptin Uyghurlarning tili, medeniyiti, milliy kimlike a'it xasliqliri cheklimige uchrawatqan bügünki künde, Uyghurlarning ata - bowiliridin qalghan tewerük mirasliriningmu bulang - talanggha uchrishi, Uyghur wetinide tarixta körülmigen bir medeniyet qirghinchiliqining dawam qiliwatqanliqini ispatlap turmaqta.

“Dölet derijilik namrat nahiyidiki medeniyet oghrilirining esebiyliki” namliq maqale shundaq bashlan'ghan:

- Teklimakan qumluqining jenubiy étikidiki chira nahiyisige tewe damiko yézisi rayonining qum barxanliri astigha qanchilik qimmetlik göherlerning yoshurunup yatqanliqini héchkim bilmeydu. Arxi'olog wu shinxu'a bu yerge kélip, besh minut ichidila birmunche qedimiy sapal buyumlar we tam resimlirining chéchilip yatqan parchilirini kördi. Ularning teglikige gül neqishliri oyulghan, qush süretliri chékilgen, budda simaliri sizilghan idi. Bularning hemmisi medeniyet oghriliri teripidin qopal üskünilerde qézilip, buzulup ketkendin kéyin qumluqqa tashliwétilgen qimmetlik bayliqlar idi. Töt etrapqa baqsingiz, hemmila yerde chéchilip yatqan asare - etiqiler parchilirini, qalaymiqan qézilghan qebrilerni, yalighachlinip qalghan medeniy miraslar menbelirini körisiz. Köz yetküsiz bu qedemiy bayliqlar zémini pütünley weyran qiliwétilgen.

Maqalide yézilishiche, xitay arxi'ologi wu shinxu'a bu rayondin uzunluqi 6 métir, kengliki 1.5 Métirliq nahayiti güzel bir tam resimining parchiliwétilgen qiyapitini körüp “Bu, insaniyet üchün intayin zor epsuslinarliq ish. Junggo medeniyet tarixidiki eng éghir qelb yarisi” dégen. U yene damiko yézisidiki bu qedimiy miraslarning dunxu'angdiki qedimiy miraslar bilen oxshash tarixqa ige ikenlikini, bu yerdiki medeniyet weyranchiliqining menggü ornini tolduruwalghili bolmaydighanliqini éytqan. U sözide, dunya derijilik qoghdilishqa tégishlik bu qimmetlik medeniy miraslarni asrash ishining dölet derijilik eng namrat bir nahiyining qoligha qalghanliqi, bu nahiyining yilda aran 5 ming yüen serp qilishqa qurbiti yétiwatqanliqini tilgha élip epsuslan'ghan.

20 - Esirning bashlirida gherb ékispiditsiyichiliri teripidin bu rayondin élip kétilgen asare - etiqiler, hazir büyük biritaniye muziyida etiwarliq tarixi buyum süpitide saqlanmaqta. Steyin bu jaygha ilgiri - kéyin töt qétim kelgen we minglarche tam resimliri, tarsha pütükler, kitablar, sapal buyumlarni élip ketken. Bu tarixi miraslar hazirgha qeder gherbliklerning közlirini qamashturup turmaqta. Halbuki, bu shanliq medeniyet namayendiliri bügün xitay hökümitining étibarigha érishelmey, Uyghur aptonom rayonining yardimini qolgha keltürelmey, chira nahiyisining iqtisadiy qurbiti yetmey, bulangchilarning qolida xaniweyran bolmaqta. Xitay hökümitining ya chet'el ékispiditsiyichilirining qézishigha yol qoymay, yaki yerlik da'irilerning qézishini maddiy jehettin qollimay bu tarixi izlarning öchüp kétishige izchil süküt qilishi kishilerni oygha salmaqta.