Викиликс ашкарилиған мәхпий һөҗәтләрдә "шинҗаң " вәзийити вә гүәнтанамодики уйғурлар тилға елинған

Шветсийини база қилған "викиликс" намлиқ тор бети ашкарилиған америка дөләт ишлар министирлиқиниң 250 миң бәтлик мәхпий һөҗҗитидә уйғурларға мунасивәтлик бәзи назук мәсилиләр тилға елинған. Һөҗҗәттики уйғурларға мунасивәтлик бу мәсилиләр америкиниң бейҗиңдики баш әлчиханисиниң дөләт ишлар министирлиқиға йоллиған 5"‏- июл вәқәси" гә мунасивәтлик әсләтмиси, қирғизистандики хитай әлчиханисиниң қирғизистанға ярдәм беришни вәдә қилип, манастики америка һәрбий базисини тақиветишни тәләп қилғанлиқи, бу мунасивәт билән америка баш әлчисиниң хитай баш әлчиси билән көрүшкән әһваллар һәм хитай әлчисиниң гүәнтанамодики уйғур тутқунлар мәсилисини оттуриға қойғанлиқиға даир мәхпий дипломатик хәт - чәкләрни өз ичигә алиду.

"5-Июл вәқәси" гә мунасивәтлик учурлар

Бу мәхпий хәт-чәкләрниң ичидики әң диққәт қозғайдиған нуқтиларниң бири америка әлчиханисиниң 5"‏-июл вәқәси" гә мунасивәтлик йолланмиси болуп, әлчиханиниң мәзкур йолланмисида 5"‏-июл вәқәси" ниң иран қатарлиқ ислам әллиридә хитайға болған наразилиқни пәйда қилиш еһтимали барлиқи тәкитлигәнгән.

"5-Июл вәқәси" бейҗиңдики америка әлчиханисиниң 2009‏- йили 9 ‏-айниң 1‏- күни дөләт ишлар министирлиқиға йоллиған мәхпий әсләтмидә тилға елинған болуп, униңда хитайниң 5‏-июл вәқәсини бир тәрәп қилиш усули иран вә оттура шәрқтики башқа мусулманлар әлләрниң хитайға болған наразилиқини қозғап, иран билән хитайниң дипломатик мунасивитигә тәсир қилиш еһтимали барлиқи әскәртилгән. Шуниң билән биргә иран юқири қатлам диний рәһбәрлириниң хитайни тәнқид қилғанлиқи, лекин хитай мусулман әллириниң зәрбә бериш нишаниға айлинип қелиштин әнсирәп, оттура шәрқтики ахбарат тәшвиқатини күчәйткәнлики һәм хитай мәркизи телевизийә истансисиниң әрәб тилида программа тарқитишқа башлиғанлиқи илгири сүрүлгән.

5"‏-Июл вәқәси" партлиғандин кейин, хитай һөкүмитиниң бу вәқәни бир тәрәп қилиш усули хитай- иран мунасивитиниң йеқинлиқиға қаримай, бәзи иран юқири қатлам диний өлүмалириниң шиддәтлик тәнқидигә учриған. Консерватип диний өлүмалардин аятуллах насер мукәррәм -ширази, аятуллах сафи гулпайғани вә ислаһатчи диний өлүмалардин аятуллах йүсүп санәи қатарлиқ кишиләр хитай һөкүмитиниң мусулманларни бастурғанлиқини әйибләп, иран һөкүмитиниң бу вәқәдики позитсийисини, мусулманларға игә чиқмиғанлиқини тәнқидлигән һәм иран һөкүмитиниң бу вәқәгә күчлүк инкас қайтурушини тәләп қилған иди. Бейҗиңдики америка әлчиханисиниң дөләтләр ишлар министирлиқиға йоллиған бу һәқтики әсләтмиси бу арқа көрүнүшни чиқиш қилған.

Америка һөкүмитиниң инкаси

"Викиликс" ниң америка мәхпий дипломатик һөҗҗәтлирини дуняға ашкарилиши америка даирилирини җидди биарам қилған. Анализчиларниң илгири сүрүшичә, дипломатик һөҗҗәтләрдики нурғун нәрсиләр америкиниң бир қисим дөләтләр билән болған мунасвитидә җидди мәсилә пәйда қилиш еһтималлиқи мәвҗут.

Бу мунасивәт билән америка дөләт ишлар министири клинтон ханим мәхсус баянат елан қилип, "вики ликс" ниң һәрикитини "қанунсизлиқтур" вә пуқраларниң һаятини "хәвп хәтәргә муптала қилиштур " дәп әйиблиди.
У "америка бу һөҗҗәтләрни қанунсиз ашкарилашни күчлүк әйибләйду. У пуқраларниң һаятини хәвп-хәтәргә муптала қилипла қалмай, дөләт бихәтәрликимизни тәһдит астида қалдуриду вә шундақла бизниң башқа дөләтләр билән һәмкарлишип, мәсилиләрниң һәл қилишимизға бузғунчилиқ қилиду. Бу һөкүмәт америка милли мәнпәәтини чиқиш қилған сағлам ташқи сиясәтни алға сүрүп кәлди вә дуняға рәһбәрлик қилип, йәр шари иқтисадини йолға селиштин тартип, хәлқара терроризмни йоқитишқичә, қирғинчилиқ характерлик қоралларниң кеңийишини чәкләштин тартип, кишилик һоқуқ вә универсал қиммәтни алға сүрүшкичә болған дәвримиздики әң мурәккәп мәсилиләрни һәл қиливатиду. Биз һәр бир дөләт вә дунядики һәр бир район билән бу мәқсәт даирисидә һәмкарлишип кәлдуқ" дәп көрсәтти.

 Гүәнтанамодики уйғур тутқунлар мәсилиси

"Викиликс" ашкарилиған һөҗҗәтләрдин мәлум болушичә, америка дөләт ишлар министирлиқиниң мәхпий һөҗҗитидики уйғурларға даир йәнә бир назук мәсилә гүәнтанамодики уйғур тутқунлар мәсилиси болуп, бу америкиниң уйғурларни хитайға қайтурушни рәт қилиши, хитайниң наразилиқи вә шундақла америкиниң уйғурларни орунлаштуруш үчүн башқа әлләр билән елип барған дипломатик алақиларни өз ичигә алиду.

 Америка дөләт ишлар министирлиқиниң һөҗҗәтлиридә америкиниң нурғун дөләтләр билән гүәнтанамодики уйғур тутқунларни орунлаштуруш мәсилиси үстидә сөзләшкәнлики, бу дөләтләргә бәзи мәнпәәтләрни беришкә вәдә қилғанлиқи қәйт қилинған. Америка мәһбусларни қобул қилиш һәққидә тәклип бәргән дөләтләрниң бири словенийә болуп, әгәр словенийә мәһбуслардин бир кишини қобул қилса, президент обаманиң словенийә рәһбири билән көрүшүши орунлаштурилидиғанлиқиға вәдә берилгән. Белгийигә бәргән тәклипидә белгийиниң мәһбусларни қобул қилиши мәзкур дөләтниң "явропада нопузини тиклишидики әң аз чиқим тартидиған йол" икәнлики көрситилгән.

Уйғурлар америка һөкүмити дөләт бихәтәрликигә тәһдит пәйда қилмайду, дәп қарап, қоюп берилиши қарар қилинған тутқунлар ичидә башқа дөләтләргә орунлаштуруш әң қийинға тохтиған кишиләр болуп қалған иди. Гәрчә лагирдики мутләқ көпчилик уйғурлар албанийә, бермуда, палав, шветсарийә қатарлиқ дөләтләргә орунлаштурулған болсиму, лекин лагирдики 22 кишидин 5 киши һазирға қәдәр гүәнтанамодики лагирда тутуп турулмақта. Хитай һөкүмити изчил лагирдики уйғурларни қайтуруп беришни тәләп қилип, уларни қобул қилишни халайдиған дөләтләргә бесим ишлитип кәлгән.

Америка дөләт ишлар министири клинтон ханим "викиликс" ниң һәркитини "хәлқара җамаәтчиликкә қилинған һуҗум" дәп тәнқид қилған. У мундақ дәйду: "шуни нәрсә ениқ болсунки бу ашкарилаш ноқул америкиниң ташқи сиясәт мәнпәәтигә қилинған һуҗум әмәс. Бәлки, шундақла йәнә хәлқара җамаәтчиликкә қилинған һуҗум. Иттипақдашлиқ, шерикчилик, сөһбәт вә музакирә йәр шари бихәтәрликини қоғдаш вә иқтисади гүллиниш үчүндур. Мән ишинимәнки обама һөкүмити миң тәсликтә қуруп чиққан шерикчилик бу риқабәткә бәрдашлиқ бериду".

"Вики ликс" ашкарилиған һөҗҗәтләрдә йәнә, америкиниң қирғизистандики баш әлчиси билән хитай баш әлчисиниң өзара учришип, манас һәрбий базиси вә гүәнтанамодики уйғурларға даир мәсилиләрни сөзләшкәнлики қәйт қилинған. Бир америка баш әлчисиниң дөләт ишлар министирлиқиға йоллиған бу һәқтики әсләтмисидә, хитай һөкүмитиниң манастики америка һәрбий базисини тақивәтсә, қирғизистанға 3милярд доллар пул ярдәм беридиғанлиқини вәдә қилғанлиқи илгири сүрүлгән. Қирғиз әмәлдарлириниң тәминлигән учуриға асасән америкиниң бишкәктики баш әлчиси татяна фоллер ханим хитай баш әлчиси җаң йәннән билән учрашқан. Татяна фоллер ханим мәзкур учришишниң тәпсилатиға даир әсләтмисидә җаң йәннәнниң қирғизистанға "бундақ тәләп қойғанлиқини рәт қилмиған болсиму, лекин униң бундақ содини әхмиқанилиқтур, дәп тәкитлигәнлики, хитайниң қирғизистанда пәқәт сода мәнпәәти барлиқини әскәртип, гүәнтанамодики уйғур тутқунлар мәсилисини оттуриға қойғанлиқи вә уларни "қаттиқ тиллиғанлиқи" ни билдүргән.