Wikiliks ashkarilighan mexpiy höjetlerde "shinjang " weziyiti we güentanamodiki Uyghurlar tilgha élin'ghan

Shwétsiyini baza qilghan "wikiliks" namliq tor béti ashkarilighan amérika dölet ishlar ministirliqining 250 ming betlik mexpiy höjjitide Uyghurlargha munasiwetlik bezi nazuk mesililer tilgha élin'ghan. Höjjettiki Uyghurlargha munasiwetlik bu mesililer amérikining béyjingdiki bash elchixanisining dölet ishlar ministirliqigha yollighan 5"‏- iyul weqesi" ge munasiwetlik esletmisi, qirghizistandiki xitay elchixanisining qirghizistan'gha yardem bérishni wede qilip, manastiki amérika herbiy bazisini taqiwétishni telep qilghanliqi, bu munasiwet bilen amérika bash elchisining xitay bash elchisi bilen körüshken ehwallar hem xitay elchisining güentanamodiki Uyghur tutqunlar mesilisini otturigha qoyghanliqigha da'ir mexpiy diplomatik xet - cheklerni öz ichige alidu.

"5-Iyul weqesi" ge munasiwetlik uchurlar

Bu mexpiy xet-cheklerning ichidiki eng diqqet qozghaydighan nuqtilarning biri amérika elchixanisining 5"‏-iyul weqesi" ge munasiwetlik yollanmisi bolup, elchixanining mezkur yollanmisida 5"‏-iyul weqesi" ning iran qatarliq islam elliride xitaygha bolghan naraziliqni peyda qilish éhtimali barliqi tekitligen'gen.

"5-Iyul weqesi" béyjingdiki amérika elchixanisining 2009‏- yili 9 ‏-ayning 1‏- küni dölet ishlar ministirliqigha yollighan mexpiy esletmide tilgha élin'ghan bolup, uningda xitayning 5‏-iyul weqesini bir terep qilish usuli iran we ottura sherqtiki bashqa musulmanlar ellerning xitaygha bolghan naraziliqini qozghap, iran bilen xitayning diplomatik munasiwitige tesir qilish éhtimali barliqi eskertilgen. Shuning bilen birge iran yuqiri qatlam diniy rehberlirining xitayni tenqid qilghanliqi, lékin xitay musulman ellirining zerbe bérish nishanigha aylinip qélishtin ensirep, ottura sherqtiki axbarat teshwiqatini kücheytkenliki hem xitay merkizi téléwiziye istansisining ereb tilida programma tarqitishqa bashlighanliqi ilgiri sürülgen.

5"‏-Iyul weqesi" partlighandin kéyin, xitay hökümitining bu weqeni bir terep qilish usuli xitay- iran munasiwitining yéqinliqigha qarimay, bezi iran yuqiri qatlam diniy ölümalirining shiddetlik tenqidige uchrighan. Konsérwatip diniy ölümalardin ayatullax nasér mukerrem -shirazi, ayatullax safi gulpayghani we islahatchi diniy ölümalardin ayatullax yüsüp sane'i qatarliq kishiler xitay hökümitining musulmanlarni basturghanliqini eyiblep, iran hökümitining bu weqediki pozitsiyisini, musulmanlargha ige chiqmighanliqini tenqidligen hem iran hökümitining bu weqege küchlük inkas qayturushini telep qilghan idi. Béyjingdiki amérika elchixanisining döletler ishlar ministirliqigha yollighan bu heqtiki esletmisi bu arqa körünüshni chiqish qilghan.

Amérika hökümitining inkasi

"Wikiliks" ning amérika mexpiy diplomatik höjjetlirini dunyagha ashkarilishi amérika da'irilirini jiddi bi'aram qilghan. Analizchilarning ilgiri sürüshiche, diplomatik höjjetlerdiki nurghun nersiler amérikining bir qisim döletler bilen bolghan munaswitide jiddi mesile peyda qilish éhtimalliqi mewjut.

Bu munasiwet bilen amérika dölet ishlar ministiri klinton xanim mexsus bayanat élan qilip, "wiki liks" ning herikitini "qanunsizliqtur" we puqralarning hayatini "xewp xeterge muptala qilishtur " dep eyiblidi.
U "amérika bu höjjetlerni qanunsiz ashkarilashni küchlük eyibleydu. U puqralarning hayatini xewp-xeterge muptala qilipla qalmay, dölet bixeterlikimizni tehdit astida qalduridu we shundaqla bizning bashqa döletler bilen hemkarliship, mesililerning hel qilishimizgha buzghunchiliq qilidu. Bu hökümet amérika milli menpe'etini chiqish qilghan saghlam tashqi siyasetni algha sürüp keldi we dunyagha rehberlik qilip, yer shari iqtisadini yolgha sélishtin tartip, xelq'ara térrorizmni yoqitishqiche, qirghinchiliq xaraktérlik qorallarning kéngiyishini chekleshtin tartip, kishilik hoquq we uniwérsal qimmetni algha sürüshkiche bolghan dewrimizdiki eng murekkep mesililerni hel qiliwatidu. Biz her bir dölet we dunyadiki her bir rayon bilen bu meqset da'iriside hemkarliship kelduq" dep körsetti.

 Güentanamodiki Uyghur tutqunlar mesilisi

"Wikiliks" ashkarilighan höjjetlerdin melum bolushiche, amérika dölet ishlar ministirliqining mexpiy höjjitidiki Uyghurlargha da'ir yene bir nazuk mesile güentanamodiki Uyghur tutqunlar mesilisi bolup, bu amérikining Uyghurlarni xitaygha qayturushni ret qilishi, xitayning naraziliqi we shundaqla amérikining Uyghurlarni orunlashturush üchün bashqa eller bilen élip barghan diplomatik alaqilarni öz ichige alidu.

 Amérika dölet ishlar ministirliqining höjjetliride amérikining nurghun döletler bilen güentanamodiki Uyghur tutqunlarni orunlashturush mesilisi üstide sözleshkenliki, bu döletlerge bezi menpe'etlerni bérishke wede qilghanliqi qeyt qilin'ghan. Amérika mehbuslarni qobul qilish heqqide teklip bergen döletlerning biri slowéniye bolup, eger slowéniye mehbuslardin bir kishini qobul qilsa, prézidént obamaning slowéniye rehbiri bilen körüshüshi orunlashturilidighanliqigha wede bérilgen. Bélgiyige bergen teklipide bélgiyining mehbuslarni qobul qilishi mezkur döletning "yawropada nopuzini tiklishidiki eng az chiqim tartidighan yol" ikenliki körsitilgen.

Uyghurlar amérika hökümiti dölet bixeterlikige tehdit peyda qilmaydu, dep qarap, qoyup bérilishi qarar qilin'ghan tutqunlar ichide bashqa döletlerge orunlashturush eng qiyin'gha toxtighan kishiler bolup qalghan idi. Gerche lagirdiki mutleq köpchilik Uyghurlar albaniye, bérmuda, palaw, shwétsariye qatarliq döletlerge orunlashturulghan bolsimu, lékin lagirdiki 22 kishidin 5 kishi hazirgha qeder güentanamodiki lagirda tutup turulmaqta. Xitay hökümiti izchil lagirdiki Uyghurlarni qayturup bérishni telep qilip, ularni qobul qilishni xalaydighan döletlerge bésim ishlitip kelgen.

Amérika dölet ishlar ministiri klinton xanim "wikiliks" ning herkitini "xelq'ara jama'etchilikke qilin'ghan hujum" dep tenqid qilghan. U mundaq deydu: "shuni nerse éniq bolsunki bu ashkarilash noqul amérikining tashqi siyaset menpe'etige qilin'ghan hujum emes. Belki, shundaqla yene xelq'ara jama'etchilikke qilin'ghan hujum. Ittipaqdashliq, shérikchilik, söhbet we muzakire yer shari bixeterlikini qoghdash we iqtisadi güllinish üchündur. Men ishinimenki obama hökümiti ming teslikte qurup chiqqan shérikchilik bu riqabetke berdashliq béridu".

"Wiki liks" ashkarilighan höjjetlerde yene, amérikining qirghizistandiki bash elchisi bilen xitay bash elchisining öz'ara uchriship, manas herbiy bazisi we güentanamodiki Uyghurlargha da'ir mesililerni sözleshkenliki qeyt qilin'ghan. Bir amérika bash elchisining dölet ishlar ministirliqigha yollighan bu heqtiki esletmiside, xitay hökümitining manastiki amérika herbiy bazisini taqiwetse, qirghizistan'gha 3milyard dollar pul yardem béridighanliqini wede qilghanliqi ilgiri sürülgen. Qirghiz emeldarlirining teminligen uchurigha asasen amérikining bishkektiki bash elchisi tatyana follér xanim xitay bash elchisi jang yennen bilen uchrashqan. Tatyana follér xanim mezkur uchrishishning tepsilatigha da'ir esletmiside jang yennenning qirghizistan'gha "bundaq telep qoyghanliqini ret qilmighan bolsimu, lékin uning bundaq sodini exmiqaniliqtur, dep tekitligenliki, xitayning qirghizistanda peqet soda menpe'eti barliqini eskertip, güentanamodiki Uyghur tutqunlar mesilisini otturigha qoyghanliqi we ularni "qattiq tillighanliqi" ni bildürgen.