Wikiliks ashkarilighan bezi matériyallarda xitay hökümitining Uyghur éli weziyitidin ensireydighanliqi körsitildi

Ashkarilan'ghan matériyallar ichide güentanamodiki Uyghur tutqunliri, xitayning " 5- iyul weqesi" ge alaqidar bezi uchurlar shundaqla xitayning Uyghur éli weziyiti heqqidiki meydani qatarliqlar közge alahide chéliqidu.

Ilgiriki xewerlerde amérika da'irilirining güentanamodiki Uyghurlarni bashqa döletlerge qoyup bérish pilanigha qarshi xitay hökümiti élip barghan heriketler otturigha qoyulghan idi. Hénriy shajefiski élan qilghan maqalige qarighanda, xitay amérikining mezkur pilanigha némishqa shunche küchlük inkas qayturghanliqi ilgiri sürülgen.

Maqalide neqil qilishiche, xitayning qirghizistandiki bash elchisi jang yennyen Uyghurlarning bashqa döletlerge yerleshtürülüshini xitay hökümitining "xitaygha qilin'ghan soghuq mu'amile" yaki xitayning "yüzige shapilaq bilen salghanliq" dep tonuydighanliqini bildürgen.

Hénriy shajefiski qarishiche, wikiliks ashkarilighan yuqiriqi matériyallar ilgiri axbarat sahesi bilen uchrashturulmighan bolsimu, bu amérika da'irilirining xitay bilen bolghan diplomatik alaqiside Uyghur mesilisini izchil otturigha qoyup kelgenlikini körsitidiken. Hénriy shajefiski: " biz buningdin, amérikida qoshma shtatlirining meydanidin élip éytqanda, amérika tashiqi ishlar ministirliqi Uyghur mesililiride ochuq-ashkara sorunlarda taktikiliq mu'amilide bolghan bolsa, da'iriler bilen öz ‏- ara uchrashqanda Uyghur mesilisige munasiwetlik nurghun xizmetler ishlen'genlikini körüwalghili bolidu." Dégen.

Wikiliks ashkarilighan " 5- iyul weqesi" ge alaqidar uchurlar ichide namelum bir xitay kishining ( bu ademning xitay emeldari bolushi éhtimalgha intayin yéqin) amérika elchixanisidiki siyasiy ofitsérgha éytqanliri ademni tolimu oygha salidu.
Matériyalgha qarighanda, " 5- iyul weqesi" heqqide pikir bayan qilghan bu xitay kishining ismi uchuruwétilgen.

Matériyalda mezkur xitay kishining mundaq dégenliki xatirilen'gen: " 5-,7- iyul shinjangda yüz bergen we 2008- yili tibette yüz bergen namayishlar kélip chiqishi we mahiyiti jehettin bashqa namayishlargha oxshimaydu. Bularning her ikkilisi partiyige keskin mesililerni tughduridu. Emma, partiye rehberliri tertip saqlash üchün zörür dep qarisa Uyghur yaki tibetlerge oq chiqiridu. Chong tiptiki namayishlar oxshimaydighan tehdit shekillendüridu. Halbuki, rehberlik xitaylar élip barghan namayishlarning chong tiptiki ammiwi öch élish heriketlirini keltürüp chiqirishidin qorqup, xitaylar élip barghan namayishlargha oq chiqirishtin qorqidu."

Hénriy shajefiski bu heqte toxtilip yuqiriqi sözlerni qilghuchining hazirghiche namelum ikenlikini bildürdi: "yuqiriqilarni zadi kimning éytqanliqini bilelmiduq. Emma, Uyghur, tibet namayishchilargha oq chiqirish heqqidiki gepler otturigha qoyulghan waqit 2009- yili 13- iyun yeni ürümchidiki namayishlardin bir hepte ötken mezgilge toghra kélidu."

Uyghur kishilik hoquq programmisimu "5- iyul namayishi" ning bir yilliqi munasiwiti bilen 2010- yili iyulda élan qilghan " 2009- yilidiki ürümchi weqesi: derdimizni anglaydighan kishi barmu" namliq doklattimu, namayish guwahchilirini guwahliqqa tartip turup, xitay hökümitining Uyghur namayishchilarni oqqa tutqanliqini ilgiri sürgen idi. Ashkarilighan matériyalgha qarighanda, xitay hökümiti Uyghur élide ammiwi teshkilatning meydan'gha chiqishidin ensireydiken.

Hénriy shajefiski maqaliside neqil qilishiche, Uyghur we tibet rayonliridiki ijtima'iy jem'iyetler heqqidiki muhakime amérika elchixanisining 2008- yili 24-féwraldiki yollanmisida otturigha qoyulghan. Yollanmida, Uyghur éli we tibet qatarliq rayonlarda, qanun bilen idare qilishning rolini we hökümet testiqlighan dinlarning jem'iyettiki rolini kücheytidighan ijtima'iy jem'iyetlerni cheklik da'iride tereqqiy qildurushning jem'iyet muqimliqigha töhpe qoshidighanliqi hemde kommunist partiyisining hakimiyitige tehdit salmaydighanliqi ilgiri sürülgen.

Bu heqtiki yene bir munaziride mundaq déyilgen: "tibet we shinjang qatarliq rayonlarda bölgünchiliktin qorqush tuyghusi ijtima'iy jem'iyetlerning kéngiyishini téximu cheklimige uchritidu." Melum bolushiche, xitay hökümiti ijtima'iy jem'iyetlerning démokratik idiyilerni ilgiri süridighanliqi we buning xitaygha tehdit élip kélidighanliqidin ensireydiken.
Wikiliksning bu xildiki mexpiy diplomatik alaqe yollanmilirini ashkarilishi oxshashmaydighan pikirlerni ilgiri sürmekte.

Hénriy shajefiskiyning qarishiche, bu xil ashkarilash amérika diplomatiyisige herxil qulaysizliqlarni élip kelgen bolsimu, emma Uyghurlargha munasiwetlik matériyallar arqiliq amérikining yenila Uyghur mesilisining küchlük qollighuchisi ikenlikini tonup yétish, Uyghur pa'aliyetchilirini ümidlendüridiken.

Wikiliks ötken aydin bashlap amérikining diplomatik alaqisige alaqidar 250 ming parchidin artuq matériyallarni ashkarilaydighanliqini jakarlap, xelq'araliq ghulghula qozghighan idi.