Википедиа: “мавзедуң қозғиған мәдәнийәт зор инқилабида 20 милйон хитай хәлқи өлгән”

Тйәнәнмән мәйданиға есип қоюлған мав зедуң чоң сүрити. 1989-Йили 23-май, бейҗиң

Википедиа тор бекитидә ашкариланған материяллардин мәлум болушичә, хитайда мав зедуң қозғиған “мәдәнийәт зор инқилаби” мәзгилидә, түрлүк зораванлиқ һәрикәтлиридә өлгән хитай пуқралири 20 милйондин ашқан.

“хәвәрләр һәптилик” журнилиниң 2000 - йиллиқ 1 - санида дуня тарихида гитлер, сталин һәм мав зедуң қатарлиқлар 20 - әсирдә инсанийәткә қарши җинайәт өткүзгән 3 чоң җаллат дәп аталған. Тарихи материяллардин мәлум болушичә, 2 - дуня уруши мәзгилидә германийә, полша, русийә қатарлиқ явропа дөләтлиридә гитлерниң буйруқи билән қирғин қилинған йәһудийлар 6 милйондин ашқан. Сабиқ совет иттипақида 30 - йилларда сталинниң қозғиған зәрбә бериш һәрикитидә 20 милйон киши өз әҗилисиз өлгән.

Бу йил 9 - айда хоңкоңда нәшр қилинған голландийилик аптор франк декотерниң “мав зедуңниң ачарчилиқи” намлиқ китабида баян қилинишичә, инсанийәткә қарши җинайәт өткүзгән бу кишиләр ичидә, 1 - номурлуқ қатил дәп аталған сабиқ хитай рәиси мав зедуң дәвридә өлгән хитай пуқралири 80 милйондин ашқан.

Китабта баян қилинған мав зедуң дәври һәққидики тарихи материяллардин мәлум болушичә, хитайда өз әҗилисиз өлгән 80 милйон хитай пуқрасидин, 39 милйон киши 1950 - йилдин 1976 - йилғичә хитайда елип берилған һәр хил сиясий зораванлиқ һәрикәтлиридә җенидин айрилған. Һалбуки, википедиа һәмдә франсийә тарихчиси степханә коуртоис тәрипидин йезилған, “коммунизм һәққидә қара ташлиқ китаб” да елан қилинған санлиқ мәлуматлардин ашкарилинишичә, хитайда 1966 - йилдин 1976 - йилғичә давамлашқан мәдәнийәт зор инқилаби мәзгилидила 20 милйон хитай пуқраси һәр хил зораванлиқ күрәшлиридә һаятидин айрилған.

Википедиа тор бекитидики хитай тәтқиқатчилири тәминлигән материялларда баян қилинишичә, мәдәнийәт зор инқилаби әмәлийәттә сабиқ хитай рәиси мав зедуңниң өзи билән пикир җәһәттин охшимиған лю шавчи, җу де, хе лоң, пең дехуәй, тав җу қатарлиқ хитай коммунист әмәлдарларниң һоқуқини тартивелишидин әнсирәш сәвәбидин, яш оқуғучиларни күшкүртүп хитайниң әйни йиллиридики юқири дәриҗилик әмәлдарлириға зәрбә бериш мәқситидә қозғиған зораванлиқ һәрикити болуп, 1949 - йили коммунистлар һакимийәтни қолға алғандин кейинки әң тинчсиз йиллар дәп қаралған. Түрлүк қийнашлар сәвәбидин башқилар тәрипидин өлтүрүлгән һәм өлүвелишқа мәҗбурланғанлар, хитайниң юқири дәриҗилик коммунист әмәлдарлиридин тартип, зиялийлар, оқуғучилар, содигәрләр һәтта йезилардики деһқанларғичә болуп, бу һәрикәтниң даириси мислисиз кеңәйгән.

Һазирғичә елан қилинған мәдәнийәт зор инқилаби мәзгили һәққидики мақалиләрдә, 10 йиллиқ қалаймиқанчилиқ мәзгилидә хитайда зади қанчилик кишиниң өз әҗилисиз өлгәнлики һәққидики мәлуматлар талаш - тартиш ичидики мәсилә болуп кәлгән. Әмма хитай һөкүмити бу һәқтики һәқиқий мәлуматларни мәхпийәтлик қатарида йошуруп келиватқини үчүн бу дәврдики өлгән адәмләрниң зади қанчилик икәнлики йәнила бир сир болмақта.

1980 - Йили италийә аял мухбири фарачиниң зияритини қобул қилған хитай рәһбири дең шиявпиң мәдәнийәт зор инқилабида өлгәнләрниң һәқиқий санини ениқлаш имканийитиниң йоқлуқини билдүрүп, “мениңчә, бу санни мәңгү ениқлаш мумкин әмәс, чүнки һәрикәт бәк кеңийип кәткән, кадирдин - деһқанғичә нурғун адәм өлгән дәп җаваб бәргән. Әйни йиллиридики компартийиниң баш секритари ху явбаң югославийә мухбириға җаваб берип “бу һәрикәттә тәхминән 100 милйон хитай хәлқи күрәшкә тартилди, булар пүтүн җуңго хәлқиниң 10 дин бирини игиләйду” дегән. Хитай коммунист әмәлдарлиридин йе җйәнйиңниң һаят вақтида ашкарилишичә, 1966 - йилдин 1976 - йилғичә болған 10 йил ичидә һәр хил зораванлиқ һәрикәтлири сәвәбидин өлгән хитай пуқралири 20 милйондин ашқан.

Франсийә һазирқи заман коммунизм тарихи тәтқиқатчиси степханә коуртоис тәрипидин йезилған, “коммунизм һәққидә қара ташлиқ китаб”ниң 14 - ,15 - баплири мав зедуң хитайда қозғиған мәдәнийәт зор инқилаби дәп аталған, коммунистларниң зораванлиқ һәрикәтлиригә беғишланған. Китабта хитай һөкүмити елан қилған һөҗҗәтләр һәм хитай тарихчилири тәрипидин елан қилинған тәтқиқат материяллиридики санлиқ мәлуматлар рәтләп чиқилип, мәдәнийәт зор инқилаби мәзгили дәп аталған 1966 - йилдин 1976 - йилғичә болған арилиқта хитайда өз әҗилисиз өлгән хитай пуқралири 20 милйон дәп елан қилинип, уларниң өлүм сәвәби 5 чоң түргә айрилип чиқилған.

Китабтики санлиқ мәлуматларниң бир қисимидин мәлум болушичә, хитайдики мәдәнийәт зор инқилаби мәзгилидә өз әҗилисиз өлгән хитай пуқралириниң өлүш сәвәбини төвәндикидәк 5 түргә бөлүшкә болидикән.

1. Зиянкәшликкә учрап өлгүчиләр, йәни китабта әйни йиллири хитайда тәхминән 200 миң адәмниң өзини өлтүрүвелишқа мәҗбурланғанлиқи баян қилинған.

2. Қизил қоғдиғучи дәп аталған яш оқуғучилар һәм бир қисим коммунист актиплири тәрипидин күрәш қилинип уруп - қийнап өлтүрүлгәнләр, китабта булар 500 миңдин ашиду дейилгән.

3. Синипий дүшмән намида күрәш қилинип өлтүрүлгән қол илкидә бар кишиләр, булар 500 миңдин ашиду.

4.Йәрлик сот мәһкимилириниң хата һөкүми сәвәбидин өлтүрүлгәнләр, 10 йил ичидә хитайда тәхминән 150 миңдин 200 миңғичә киши йәрлик сот мәһкимилири тәрипидин хата һөкүм қилинип, өлүмгә буйрулған.

5. Қизил террорлуқ сәвәбидин өлтүрүлгәнләр 100 миңдин ашиду. Буларниң ичидә 1200 нәпәр юқири дәриҗилик унвани бар һәрбий әмәлдар идийисидә мәсилә бар дәп етип ташланған.

6. Әйни йиллири булардин башқа йәнә хитай рәиси лю шавчиға четилип 22 миң адәм қолға елинған болуп, уларниң зор қисми түрмиләрдә сотниң һөкүмисиз өлтүрүлгән.

1966 - Йилдин 1976 - йилғичә, тәхминән 3 милйондин 18 милйонғичә коммунист партийә, һөкүмәт кадирлири түрмә сиртидики йәрлик қамақханиларға солап қоюлған. Һәрбийләрдин 400 миң әскәр соланған, 53 миң пән - техника хадими, 1 милйон 420 миң оқутқучи, 2600 сәнәткар вә язғучи йәрлик түрмиләргә соланған, буларниң көп қисми һәр хил роһи бесим вә қийнашларға бәрдашлиқ берәлмәй өзини өлтүрүвалған.

Мәсилән : хитайда атағлиқ тарихчи дәп нам алған, өзини хунән тавйүәнлик уйғур дәп атайдиған, бейҗиң университетиниң муавин мудири, хитай иҗтимаи пәнләр акадимийисиниң һәйәт әзаси, бейҗиң университети илмий журнилиниң баш муһәррири қатарлиқ вәзипиләрни өтигән профессор җйән бозән әпәнди 1968 - йили 12 - айниң 18 - күни қизил қоғдиғучиларниң әң ахирқи күрәш йиғинидин кейин, аяли дәй шувән билән бирликтә зәһәр ичип өлүвалған.

Википедиа қамусида ашкариланған мәдәнийәт зор инқилабиға аит башқа материяллардин мәлум болушичә, сабиқ хитай рәиси мав зедуң қозғиған мәдәнийәт зор инқилаби мәзгилидә, зиянкәшликкә учриған һөкүмәт кадирлири, зиялийлар, әскәрләрдин башқа йәнә йезиларда 1966 - йилдин 1971 - йилғичә елип берилған синипий күрәш долқунлирида өлгән деһқанларла тәхминән 500 миңдин 2 милйонғичә икән.

Хитай вәзийитини көзәткүчиләрниң билдүрүшичә, мәдәнийәт зор инқилаби мәзгилидә, уйғур, тибәт, моңғул қатарлиқ хитай болмиған милләтләрниң зиянкәшликкә учраш әһвали хитай хәлқидинму еғир болған. Бу районларда елип берилған түрлүк сиясий һәрикәтләрдә хитай районлиридин пәрқлиқ һалда, йәрлик милләтчиликкә қарши туруш, миллий бөлгүнчиләргә зәрбә бериш, әксийәтчил диний күчләрни йоқитиш, хурапатлиққа зәрбә бериш дегән намларда нурғунлиған бигунаһ хәлқ өз һаятидин айрилған.