Wikipédi'a: “Mawzédung qozghighan medeniyet zor inqilabida 20 milyon xitay xelqi ölgen”

Tyenenmen meydanigha ésip qoyulghan maw zédung chong süriti. 1989-Yili 23-may, béyjing

Wikipédi'a tor békitide ashkarilan'ghan matériyallardin melum bolushiche, xitayda maw zédung qozghighan “Medeniyet zor inqilabi” mezgilide, türlük zorawanliq heriketliride ölgen xitay puqraliri 20 milyondin ashqan.

“Xewerler heptilik” zhurnilining 2000 - yilliq 1 - sanida dunya tarixida gitlér, stalin hem maw zédung qatarliqlar 20 - esirde insaniyetke qarshi jinayet ötküzgen 3 chong jallat dep atalghan. Tarixi matériyallardin melum bolushiche, 2 - dunya urushi mezgilide gérmaniye, polsha, rusiye qatarliq yawropa döletliride gitlérning buyruqi bilen qirghin qilin'ghan yehudiylar 6 milyondin ashqan. Sabiq sowét ittipaqida 30 - yillarda stalinning qozghighan zerbe bérish herikitide 20 milyon kishi öz ejilisiz ölgen.

Bu yil 9 - ayda xongkongda neshr qilin'ghan gollandiyilik aptor frank dékotérning “Maw zédungning acharchiliqi” namliq kitabida bayan qilinishiche, insaniyetke qarshi jinayet ötküzgen bu kishiler ichide, 1 - nomurluq qatil dep atalghan sabiq xitay re'isi maw zédung dewride ölgen xitay puqraliri 80 milyondin ashqan.

Kitabta bayan qilin'ghan maw zédung dewri heqqidiki tarixi matériyallardin melum bolushiche, xitayda öz ejilisiz ölgen 80 milyon xitay puqrasidin, 39 milyon kishi 1950 - yildin 1976 - yilghiche xitayda élip bérilghan her xil siyasiy zorawanliq heriketliride jénidin ayrilghan. Halbuki, wikipédi'a hemde fransiye tarixchisi stépxane ko'urto'is teripidin yézilghan, “Kommunizm heqqide qara tashliq kitab” da élan qilin'ghan sanliq melumatlardin ashkarilinishiche, xitayda 1966 - yildin 1976 - yilghiche dawamlashqan medeniyet zor inqilabi mezgilidila 20 milyon xitay puqrasi her xil zorawanliq küreshliride hayatidin ayrilghan.

Wikipédi'a tor békitidiki xitay tetqiqatchiliri teminligen matériyallarda bayan qilinishiche, medeniyet zor inqilabi emeliyette sabiq xitay re'isi maw zédungning özi bilen pikir jehettin oxshimighan lyu shawchi, ju dé, xé long, péng déxu'ey, taw ju qatarliq xitay kommunist emeldarlarning hoquqini tartiwélishidin ensiresh sewebidin, yash oqughuchilarni küshkürtüp xitayning eyni yilliridiki yuqiri derijilik emeldarlirigha zerbe bérish meqsitide qozghighan zorawanliq herikiti bolup, 1949 - yili kommunistlar hakimiyetni qolgha alghandin kéyinki eng tinchsiz yillar dep qaralghan. Türlük qiynashlar sewebidin bashqilar teripidin öltürülgen hem ölüwélishqa mejburlan'ghanlar, xitayning yuqiri derijilik kommunist emeldarliridin tartip, ziyaliylar, oqughuchilar, sodigerler hetta yézilardiki déhqanlarghiche bolup, bu heriketning da'irisi mislisiz kéngeygen.

Hazirghiche élan qilin'ghan medeniyet zor inqilabi mezgili heqqidiki maqalilerde, 10 yilliq qalaymiqanchiliq mezgilide xitayda zadi qanchilik kishining öz ejilisiz ölgenliki heqqidiki melumatlar talash - tartish ichidiki mesile bolup kelgen. Emma xitay hökümiti bu heqtiki heqiqiy melumatlarni mexpiyetlik qatarida yoshurup kéliwatqini üchün bu dewrdiki ölgen ademlerning zadi qanchilik ikenliki yenila bir sir bolmaqta.

1980 - Yili italiye ayal muxbiri farachining ziyaritini qobul qilghan xitay rehbiri déng shiyawping medeniyet zor inqilabida ölgenlerning heqiqiy sanini éniqlash imkaniyitining yoqluqini bildürüp, “Méningche, bu sanni menggü éniqlash mumkin emes, chünki heriket bek kéngiyip ketken, kadirdin - déhqan'ghiche nurghun adem ölgen dep jawab bergen. Eyni yilliridiki kompartiyining bash sékritari xu yawbang yugoslawiye muxbirigha jawab bérip “Bu herikette texminen 100 milyon xitay xelqi küreshke tartildi, bular pütün junggo xelqining 10 din birini igileydu” dégen. Xitay kommunist emeldarliridin yé jyenyingning hayat waqtida ashkarilishiche, 1966 - yildin 1976 - yilghiche bolghan 10 yil ichide her xil zorawanliq heriketliri sewebidin ölgen xitay puqraliri 20 milyondin ashqan.

Fransiye hazirqi zaman kommunizm tarixi tetqiqatchisi stépxane ko'urto'is teripidin yézilghan, “Kommunizm heqqide qara tashliq kitab”ning 14 - ,15 - bapliri maw zédung xitayda qozghighan medeniyet zor inqilabi dep atalghan, kommunistlarning zorawanliq heriketlirige béghishlan'ghan. Kitabta xitay hökümiti élan qilghan höjjetler hem xitay tarixchiliri teripidin élan qilin'ghan tetqiqat matériyalliridiki sanliq melumatlar retlep chiqilip, medeniyet zor inqilabi mezgili dep atalghan 1966 - yildin 1976 - yilghiche bolghan ariliqta xitayda öz ejilisiz ölgen xitay puqraliri 20 milyon dep élan qilinip, ularning ölüm sewebi 5 chong türge ayrilip chiqilghan.

Kitabtiki sanliq melumatlarning bir qisimidin melum bolushiche, xitaydiki medeniyet zor inqilabi mezgilide öz ejilisiz ölgen xitay puqralirining ölüsh sewebini töwendikidek 5 türge bölüshke bolidiken.

1. Ziyankeshlikke uchrap ölgüchiler, yeni kitabta eyni yilliri xitayda texminen 200 ming ademning özini öltürüwélishqa mejburlan'ghanliqi bayan qilin'ghan.

2. Qizil qoghdighuchi dep atalghan yash oqughuchilar hem bir qisim kommunist aktipliri teripidin küresh qilinip urup - qiynap öltürülgenler, kitabta bular 500 mingdin ashidu déyilgen.

3. Sinipiy düshmen namida küresh qilinip öltürülgen qol ilkide bar kishiler, bular 500 mingdin ashidu.

4.Yerlik sot mehkimilirining xata hökümi sewebidin öltürülgenler, 10 yil ichide xitayda texminen 150 mingdin 200 mingghiche kishi yerlik sot mehkimiliri teripidin xata höküm qilinip, ölümge buyrulghan.

5. Qizil térrorluq sewebidin öltürülgenler 100 mingdin ashidu. Bularning ichide 1200 neper yuqiri derijilik unwani bar herbiy emeldar idiyiside mesile bar dep étip tashlan'ghan.

6. Eyni yilliri bulardin bashqa yene xitay re'isi lyu shawchigha chétilip 22 ming adem qolgha élin'ghan bolup, ularning zor qismi türmilerde sotning hökümisiz öltürülgen.

1966 - Yildin 1976 - yilghiche, texminen 3 milyondin 18 milyon'ghiche kommunist partiye, hökümet kadirliri türme sirtidiki yerlik qamaqxanilargha solap qoyulghan. Herbiylerdin 400 ming esker solan'ghan, 53 ming pen - téxnika xadimi, 1 milyon 420 ming oqutquchi, 2600 sen'etkar we yazghuchi yerlik türmilerge solan'ghan, bularning köp qismi her xil rohi bésim we qiynashlargha berdashliq bérelmey özini öltürüwalghan.

Mesilen : xitayda ataghliq tarixchi dep nam alghan, özini xunen tawyüenlik Uyghur dep ataydighan, béyjing uniwérsitétining mu'awin mudiri, xitay ijtima'i penler akadimiyisining hey'et ezasi, béyjing uniwérsitéti ilmiy zhurnilining bash muherriri qatarliq wezipilerni ötigen proféssor jyen bozen ependi 1968 - yili 12 - ayning 18 - küni qizil qoghdighuchilarning eng axirqi küresh yighinidin kéyin, ayali dey shuwen bilen birlikte zeher ichip ölüwalghan.

Wikipédi'a qamusida ashkarilan'ghan medeniyet zor inqilabigha a'it bashqa matériyallardin melum bolushiche, sabiq xitay re'isi maw zédung qozghighan medeniyet zor inqilabi mezgilide, ziyankeshlikke uchrighan hökümet kadirliri, ziyaliylar, eskerlerdin bashqa yene yézilarda 1966 - yildin 1971 - yilghiche élip bérilghan sinipiy küresh dolqunlirida ölgen déhqanlarla texminen 500 mingdin 2 milyon'ghiche iken.

Xitay weziyitini közetküchilerning bildürüshiche, medeniyet zor inqilabi mezgilide, Uyghur, tibet, mongghul qatarliq xitay bolmighan milletlerning ziyankeshlikke uchrash ehwali xitay xelqidinmu éghir bolghan. Bu rayonlarda élip bérilghan türlük siyasiy heriketlerde xitay rayonliridin perqliq halda, yerlik milletchilikke qarshi turush, milliy bölgünchilerge zerbe bérish, eksiyetchil diniy küchlerni yoqitish, xurapatliqqa zerbe bérish dégen namlarda nurghunlighan bigunah xelq öz hayatidin ayrilghan.