Mutexessisler xelq'ara jem'iyetni xitayning Uyghurlargha qaratqan ölüm jazasini bikar qilishqa dawamliq bésim ishlitishke chaqirdi

2009 ‏- Yili 12 - öktebir küni, xitay 6 uyghurgha ölüm jazasi 1 ige muddetsiz qamaq jazasi bergen bolup, süret, shu 7 uyghurning biri, ölümge höküm qilinghanlarning qataridiki adil rozi isimlik uyghur yashning sot üstidiki süriti.

Xelq'ara kechürüm teshkilati bügün 2009 - yilliq xelq'aradiki ölüm jazasining ijra qilinish ehwali heqqidiki doklatini élan qilish bilen bille, xitaydiki ölüm jazasi heqqidimu bayanat élan qilip, xitayni 2009 - yili ichide xitayda élip bérilghan ölüm jazasining heqiqiy sanini dunya jama'etchilikige ashkarilashni telep qildi.

Xelq'ara insan heqliri teshkilatliri xitaydiki ölüm jazasigha qarita üzlüksiz eyiblesh élip bériwatqan bolup, bolupmu bultur 5 - iyul weqesige qarita élip bérilghan sotlarda 34 neper Uyghurgha ölüm jazasi bérilishi, dunya Uyghur qurultiyi qatarliq Uyghur teshkilatlirining, xelq'ara kishilik hoquq teshkilatlirining hem démokratik döletlerning qattiq eyiblishige uchrighan idi.

Dunya Uyghur qurultiyining bayanatchisi dilshat rishit bügün erkin asiya radi'osi we bashqa xelq'araliq axbarat organlirigha bayanat bérip, xelq'ara kechürüm teshkilatining bu qararini qarshi alidighanliqini bildürdi.

Dilshat rishit ependi sözide, xelq'ara kishilik hoquq teshkilatlirini we démokratik döletlerni xitaygha dawamliq bésim ishlitip, xitayning Uyghurlar üstidin yürgüzüwatqan basturushini toxtitip, Uyghurlargha qaratqan ölüm jazasini bikar qilishigha türtke bolushqa chaqirdi.

Xitay dunyada ölüm jazasi eng köp ijra qilinip kéliwatqan döletlerning biri bolup, matériyallardin melum bolushiche, 2008 - yili xitayda 1718 kishige ölüm jazasi bérilgen iken. Hazir xitayda 60 nechche xil jinayetke qarita ölüm jazasi bériliwatqan bolup, bu yillarda xitayda siyasiy jinayetchilerge qarita ölüm jazasi bérish nisbiti barghanche éship bériwatmaqta iken.

Amérikidiki adwokat nuri türkel ependi, xitaydiki ölüm jazasining ijra qilinish ehwali heqqide toxtilip, bultur "5 - iyul weqesi" üstidin échilghan sotlarni misalgha élish arqiliq, xitaydiki sotlarning xelq'ara sot belgilimilirigila emes, hetta xitayning özining qanunida belgilen'gen sot qa'idilirigimu uyghun emeslikini otturigha qoydi.

"Béyjing bahari" zhurnilining bash muherriri xu ping ependimu ziyaritimizni qobul qilip, xitaydiki ölüm jazasining ijra qilinishi hökümetning siyasiy muddi'asi boyiche boluwatqanliqini, xelq'araning xitaydiki ölüm jazasining ijra qilinish ehwaligha jiddiy qarishi kéreklikini tekitlep mundaq dédi: "méningche, biz xitaydiki ölüm jazasining ijra qilinish ehwaligha jiddiy mu'amile qilishimiz kérek. Yeni xitayda pütkül sot jeryani, peqet xitay kompartiyisining siyasiy qarishi boyiche élip bérilidu. Xitayda élip bérilghan sot, xitay kommunist hakimiyitining héchqachan puqralarning kishilik heq - teleplirige hörmet qilmaydighanliqini, qanunni peqet özining basturush siyasitini ijra qilishtiki wasite qiliwalghanliqini ispatlimaqta. Mesilen : xitay hökümiti bulturqi 5 - iyul weqesige qarita qattiq qolluq bilen basturushni kücheytip, weqege munasiwetlik kishilerni ölüm jazasi qatarliq éghir jazalar bilen jazalidi. Buningda sotlan'ghuchilarning kishilik hoquqidin söz échish esla mumkin bolmidi. Meyli bulturqi"5 - iyul ürümchi weqesi" bolsun yaki 2008 - yildiki "14 - mart tibet weqesi" bolsun, her ikkisidila eyiblen'güchilerning adwokat teklip qilishigha yol qoyulmidi. Bundaq shara'itta xelq'ara jem'iyet elwette xitaydiki ölüm jazalirining ijra qilinish ehwaligha diqqet qilishi kérek. Méningche, hazirqi weziyette xelq'araning xitaygha qaratqan bésimi téxi yéterlik bolmidi. Gherb démokratik döletliri we xelq'ara kishilik hoquq teshkilatliri, xitaydiki ölüm jazasi we ten jazasigha oxshash kishilik hoquq depsendichiliki mesilisige jiddiy qarishi, xitaygha bésim ishlitip, xitaydiki kishilik hoquqni yaxshilash hem özlirining insaniy heq -hoquqlirini telep qilghan kishilerge qaratqan ölüm jazasini bikar qilishini qolgha keltürüsh kérek."

Nöwette xelq'ara jem'iyetler xitaydiki ölüm jazasining ijra qilinish ehwalini üzlüksiz közitip we eyiblep kéliwatmaqta. Mesilen, yawropa parlaménti bultur 26 - noyabir küni qarar maqullap, "xitay Uyghurlarni ölümge höküm qilishni toxtat" mawzuluq bayanat élan qilip, xitay hökümitidin Uyghur we tibet siyasiy aktiplirigha qaratqan ölüm jazasini bikar qilishni, az sanliq milletlerning heq hoquqlirigha hörmet qilishni telep qilghan idi.

Bu yil 2 - ayning 23 - künidin 28 - künigiche shiwétsariyining jenwe shehiride échilghan xelq'ara ölüm jazasini bikar qilish yighinidimu xitayning Uyghurlar, tibetler hem kishilik hoquq aktiplirigha qaratqan ölüm jazasi eyiblinip, xitayda siyasiy jinayetchilerge qaritilghan ölüm jazasini bikar qilish telepliri otturigha qoyulghan idi.

Yuqiridiki awaz ulinishidin, bu heqtiki melumatimizning tepsilatini anglaysiler.