'Шинҗаң хизмәт йиғини'ға қарита мутәхәссисләр охшимиған қарашлирини баян қилди

Хитай мәркизи һөкүмити 17 - майдин 19 - майғичә бейҗиңда ачқан "шинҗаң хизмәт йиғини"дин кейин, компартийә һөкүмранлиқидики хитайдики мутәхәссисләр билән, чәтәлләрдики демократик хитай мутәхәссислири вә уйғур мутәхәссислири, бу йиғин һәм хитайниң уйғур районида йүргүзүватқан нөвәттики сияситигә қарита, охшимиған қарашлирини оттуриға қойди.
Мухбиримиз миһрибан
2010.05.26
Xu-jintaw-xitay-Xinjiang-xizmet-yighinida-305.jpg Сүрәт, хитай рәиси ху җинтав 2010 - йили 17 - майдин 19 - майғичә бейҗиңда ечилған бейҗиңда ечилған "шинҗаң хизмәт йиғини"да сөздә.
www.youtube.com Дин елинди.

Хитай хәвәр агентлиқиниң түнүгүн үрүмчидин бәргән хәвиридин мәлум болушичә, шинҗаң иҗтимаий пәнләр академийиси милләтләр тәтқиқат мәркизиниң сабиқ башлиқи чи чиңшүн, мухбирниң зияритини қобул қилип йиғин һәққидики тәсиратлирини баян қилған.

Чи чиңшүн өзиниң хитай мәркизи һөкүмитиниң "шинҗаң хизмәт йиғини"ға нисбәтән алқишлаш позитсийисини билдүрүп мундақ дегән: "бу қетим ечилған йиғин, мәркәзниң бу йиллардин буян шинҗаң һәққидә ечилған тунҗи йиғини һесаблиниду. Бу қетимлиқ нишанлиқ ярдәм беришму бу 60 йилдин буянқи ярдәм бериш даириси әң кәң, мәбләғ селинмиси әң зор, инчикә, әтраплиқ пиланланған нишанлар бойичә тәрәққий қилдуруш һесаблиниду. Буни дәриҗидин ташқири тәрәққият пилани дейишкә болиду. Бу хил тәрәққияттин шинҗаңла әмәс, бәлки ичкиридики башқа өлкә һәм ширкәтләрму мәнпәәт алиду."

Чи чиңшүн сөзидә йәнә, ху җинтавниң "районда узун муддәт әминликни әмәлгә ашуруш" дегән чақириқиға нисбәтән өз қаришини баян қилип мундақ дегән: "мениңчә, районниң тәрәққиятида әлвәттә узун муддәтлик әминлик интайин муһим. Әмма иқтисадни тәрәққий қилдурғандин башқа, районда йәнә сақлиниватқан нурғун мәсилиләр бар. Мәсилән дөләт ичи вә сиртидики муһит амили, болупму райондики милләтләр иттипақлиқи мәсилиси қатарлиқлар районниң муқимлиқиға тәсир көрситидиған муһим амилниң биридур, һәр милләт хәлқиниң вәтәнпәрвәрлик туйғусини, җуңхуа бирлики идийисини, җуңгочә сотсиялизм йолиға болған тонушини күчәйткәндила андин райондики узун муддәтлик әминлик әмәлгә ашиду."

Хитай мәркизи һөкүмитиниң "шинҗаң йиғини"ға нисбәтән, чәтәлләрдики мутәхәссисләрниң қариши башқичә болуп, улар сөзидә чи чиңшүнгә охшимайдиған қарашлирини оттуриға қойди.

Чәтәлләрдики уйғур мутәхәссислиридин, түркийидики әгә университетниң профессори доктур алимҗан инайәт әпәнди, "шинҗаң йиғини"ға нисбәтән өз қаришини оттуриға қоюп, бу қетимқи йиғинниң ечилиш мәқситиниң әмәлийәттә хитайниң райондики мустәмликә сияситини мустәһкәмләш үчүн икәнликини илгири сүрди.

Хоңкоңда чиқидиған "йөнилиш" журнилиниң баш муһәррири, хитай мәсилилири мутәхәссиси җаң вейго әпәнди йиғинда ху җинтав оттуриға қойған, "районда узун муддәтлик әминликни әмәлгә ашуруш" шоариға нисбәтән өз қаришини оттуриға қоюп мундақ деди: "мениңчә, ху җинтав оттуриға қойған бу шоар қандақтур бир йеңи шоар әмәс, бу, хитай коммунист һөкүмитиниң райондики һөкүмранлиқидин әнсирәватқанлиқиниң ипадиси дейишкә болиду. Илгирики йиллардин буян хитай һөкүмити районда "муқимлиқ һәммидин әла" дегәнни тәкитләп, ваң лечүәнниң районда қаттиқ бастуруш елип бериши арқилиқ, өз һөкүмранлиқиниң муқимлиқини сақлап қалмақчи болди. Әмма "5 - июл үрүмчи" вәқәсиниң партлиши, хитай коммунист һакимийитиниң райондики сияситиниң пүтүнләй мәғлуп болғанлиқини испатлиди. Һазир коммунист һөкүмәт йәнила өз хаталиқини етирап қилғуси кәлмәйватиду. Шуңа һазир коммунист һөкүмәт районға қаратқан сияситидә шоарни өзгәртиш арқилиқ өз һөкүмранлиқини сақлап қалмақчи болуватиду."

Алимҗан әпәнди, йиғинда ху җинтав тәкитлигән "аз санлиқ милләтләрдә җуңхуа миллити кимликини етирап қилиш туйғусини күчәйтиш керәк" дегән сөзгә нисбәтән, өз қаришини оттуриға қоюп, буниң уйғурларға қарита миллий ассимилятсийә сиясити йүргүзүшни тәшәббус қилғанлиқ дәп қарайдиғанлиқини билдүрди.

Җаң вейго әпәнди болса ху җинтавниң бу сөзини хитайдики "чоң хитайчилиқ" идийисиниң компартийиниң һөкүмранлиқ сияситидә ипадилиниши икәнликини тәкитләп мундақ деди: "хитай дуняға өзини көп милләтлик дөләт дәп җакарлайду, әмма өз сияситидә башқа милләтләрниң баравәрликини етирап қилмиди. Хитайда һазир чоң хитайчилиқ идийиси барғанчә әвҗ еливатиду, коммунист партийә буни хитай пуқралириғиму сиңдүрүватиду. Мәсилән, бултур язда үрүмчидә йүз бәргән миллий тоқунушни алайли, хитай коммунист һөкүмити өткән әсирдин буян уйғур райониға көпләп хитай көчмәнлирини йөткәп апирип, райондики уйғурларниң һаят чәмбирикини тарайтивәтти. Бу хитай көчмәнлириниң райондики уйғурларға қарита чоң хитайчилиқ позитсийисидә болғанлиқи сәвәбидин, райондики йәрлик аһалә болған уйғурларниң наразилиқини қозғиди. Һазир уйғурлар хитай коммунист һөкүмитигә болған наразилиқини, хитай пуқралириға болған өчмәнлики арқилиқ ипадиләшкә башлиди. Һазир райондики миллий зиддийәт өткүрлишип кәтти. Буниң зийинини райондики көчмән хитайлар тартиватиду. Әмма, хитай коммунист һөкүмити бу хаталиқини түзитишниң орниға, уйғурларға нисбәтән 'җуңхуа миллити кимликини етирап қилиш' туйғусини күчәйтиш тәшәббусини көтүрүп чиқип, уйғурларға хитай кимликини етирап қилдурмақчи болуватиду. Бу худди төгә қушиниң бешини қумға патурувелип, қуйруқи билән кари болмиғанлиқидәкла иш болуватиду. Уйғур, тибәт, моңғул вә башқа милләтләрниң өз алдиға мәдәнийити, етиқади, тили бар милләтләр. Әсли уларға өз тәқдирини өзи бәлгиләш һоқуқи берип, уларниң өз миллий кимлик әнәниси бойичә тәрәққий қилишиға пурсәт яритип, уларға һәқиқий баравәрлик бәргәндила, андин районда коммунист партийә арзу қилған 'узун муддәтлик әминлик' әмәлгә ашқан болатти. Әмма һазир коммунист һөкүмәт уйғурларни өз земинидиму аз санлиқ милләткә айландуруп, чоң хитайчилиқ нәзәрийиси бойичә уларға 'җуңхуа кимликини қобул қилдурмақчи' болуватиду. Бу техиму зор наразилиқларниң келишигә сәвәб болуши мумкин."

Доктур алимҗан инайәт сөзиниң ахирида, шәрқий түркистан земинида һәқиқий әминликниң бәрпа қилиниши үчүн, хитай һөкүмитиниң районға қаратқан сияситини пүтүнләй өзгәртиши керәкликини, уйғурлар өз һәқ - һоқуқлириға һәқиқий еришкәндила, районда андин һәқиқий һалдики узун муддәтлик әминлик бәрпа болидиғанлиқини тәкитлиди.

Юқиридики аваз улинишидин, бу һәқтики мәлуматимизниң тәпсилатини аңлайсиләр.

Пикир қошуң

Радиониң ишлитиш шәртлиригә асасән, пикирлириңиз тәкшүргүчиләр тәрипидин тәстиқлиниши вә мувапиқ дәриҗидә тәһрирлиниши түпәйли, тор бәттә дәрһал пәйда болмайду. Сиз қалдурған мәзмунға әркин асия радиоси җавабкар болмайду. Башқиларниң көз қариши вә һәқиқәткә һөрмәт қилишиңизни сораймиз.