Бейҗиңдики мутәхәссисләрниң 'шинҗаң'дики милләтләр мунасивити мәсилиси һәққидики қарашлири

Сүрәт, бейҗиңдики җуңго сийасий қанун университети тәрипидин уйуштурулған, "шинҗаңдики милләтләр мунасивити илмий муһакимә йиғини" дин бир көрүнүш.

"Далай лама вә рабийә қадирларниму хитайға чақирип келип уларниңму әркин һалда сайламға қатнишишиға йол қоюп, милләтләрниң өз тәқдирини өзи бәлгилишигә йол қоюш керәк."

Йиғинда җуңго сиясий қанун университети тарих тәтқиқат орниниң башлиқи Прафиссор го җию әпәнди ечилиш нутқи сөзләп, бу йиғинниң мәқситини оттуриға қойди. У сөзидә бу йиғинниң мәқсити һәққидә тохтилип, хитай һөкүмитиниң бу 60 йилдин бери йүргүзүватқан милләтләр сиясити һәққидә мутәхәссисләрниң әркин пикир елип беришниң толиму зөрүрлүкини, йиғин қатнашчилириниң, һазирқидәк назук бир пәйттә, "үрүмчи вәқәси"ниң тәҗрибә ‏ - савақлирини хуласиләп, һөкүмәт башлиқлириниң өз хаталиқини түзитиш үчүн, тәклип пикирлирини, илмий йосунда дадиллиқ билән оттуриға қоюши лазимлиқини тәкитлиди.

Хитайниң һазир йүргүзүватқан сиясити һәққидә тохталған чиңхуа университетиниң тарих пәнлири профессори хитай коммунист һөкүмитиниң йәрлик милләтләргә қаратқан сиясити вә бу сиясәттики милләтләрниң миллий аптономийә һоқуқи вә қануний һоқуқиға етибар берилмигәнлики, һәтта һөкүмәт йәрлик милләтләргә қарита бастуруш характерлик қаттиқ қол сиясәт йүргүзгәнлики үчүн, "5 - июл үрүмчи вәқәси" гә охшаш вәқәләрниң йүз бәргәнликини баян қилди: "һазир хитайда йүргүзүлүватқан милләтләр сиясити вә түзүм әмәлийәттә императорлуқ түзүми болуп һәқиқий мәнидики җумһурийәт түзүми әмәлийәттә мәвҗут әмәс. Дөлитимиздә йүргүзүлүватқан түзүм хәлқарада йүргүзүлүватқан һәммә милләтләр баравәрлик асастики демократик түзүмдин толиму йирақ. Хитайда хәлқ әмәс, бәлки һөкүмран болған партийә һәрбий күч арқилиқ хәлқни идарә қиливатиду. Хитайда ғәрбтики демократик дөләтләргә охшаш демократик сайлам арқилиқ һакимийәт йүргүзидиған партийә сайлап чиқилмиди. Әгәр хитайда һәқиқий һалдики демократик сайлам арқилиқ һакимийәт йүргүзүлүши керәк дәйдикәнмиз, у чағда далай лама вә рабийә қадир қатарлиқларниму хитайға чақирип келип уларниңму әркин һалда сайламға қатнишишиға йол қоюп, милләтләрниң өз тәқдирини өзи бәлгилишигә йол қоюш керәк. Әмма һазирқи һөкүмитимиз буниңға йол қоймиса керәк."

Йиғинда сөз қилған хитай иҗтимаий пәнләр академийисиниң тәтқиқатчиси лю җиңмин әпәнди, хитай һөкүмитиниң һазир уйғурлар үстидин йүргүзүватқан диний сиясити һәққидики қаришини мундақ баян қилди: "биз уйғурларға һәм сиясий, һәм диний җәһәттин бесим ишлитиватимиз. Уйғурлар өйидә тавап қилса, қанунсиз диний паалийәт билән шуғулланди дейиш толиму күлкилик иш болмақта . Һөкүмәт тәкитләватқан қанунсиз диний һәрикәт дегән зади немини көрситиду? әмәлийәттә мән бу аталғуни чүшүнәлмәйватимән."

 Йиғинға бейҗиңдики яш уйғур зиялийлири һәм оқуғучилар вәкиллириму қатнашқан болуп, йиғинда бир уйғур яш "5 - июл үрүмчи вәқәсиниң келип чиқиш сәвәби" һәққидики қаришини мундақ баян қилди: " мениңчә, уйғурлар бу 60 йилдин бери һәқиқий аптономийә һоқуқидин бәһримән болалмиди. Буниң конкрет ипадилири, бу йилларда ички өлкиләрдин уйғур аптоном райониға көпләп хитай көчмәнлири йөткәп келинди.  1949 - Йилида уйғур аптоном районидики хитай нопуси аран 6 пирсәнтни игиләйтти, бүгүн болса уйғур аптоном районидики хитай нопуси46% кә йәтти. Уйғур аптоном райони ичигә қурулған " ишләпчиқириш қурулуш биңтүәни"дә болса, хитай көчмәнлириниң нопуси болса 90% тин ешип кәтти. Ундин башқа аптоном райондин таки йезиларғичә болған идариләрдики һәр дәриҗилик парткомниң биринчи қол рәһбәрлириниң һәммиси хитай миллитидин бәлгилиниватиду."

Хитай һөкүмитиниң " қош тиллиқ маарип " дегининиң әмәлийәттә хитай тили маарипини мәҗбурий йүргүзүп уйғур тилини сиқип чиқириватқанлиқини тәнқидлигән хунән университетиниң профессори, америкиниң милләтләр сиясити билән хитайниң милләтләр сиясити оттурисида зор пәрқниң барлиқини, хитай һөкүмитиниң болупму йәрлик милләтләрниң диний етиқад әркинлики һәм уйғур аптоном районида ана тилини ишлитиш әркинликигә һөрмәт қилиши керәкликини тәкитлиди.

Муһакимә йиғининиң кәйпияти әркин болуп, йиғинға қатнашқан мутәхәссисләр өз көз - қараш, пикирлирини бир қәдәр әркин оттуриға қойған. Мутәхәссисләр, хитай коммунист һөкүмити сияситидики нуқсанларни дадиллиқ билән ечип бәргән.
 
Йиғинға қатнашқан мутәхәссисләрдин хунән университетниң қанун факултети профессори шү җимин әпәнди, хитай һөкүмитиниң " шинҗаң әзәлдин хитайниң айрилмас земини" дегән қаришиға рәддийә берип, хитайниң, земини чоң, байлиқи мунбәт бу земинға қаратқан таҗавузчилиқ сияситини юмурлуқ һалда тәнқидлиди: "шундақ, һазир һөкүмитимиз яш әвладларниң қулиқиға " шинҗаң әзәлдин җуңгониң бир қисми" дегәнни қуюватиду, шуңа һөкүмәт миллий аптономийә һоқуқи тәләп қилғучиларни миллий бөлгүнчиләр дәп уларға зәрбә бериватиду. Бу худди әр ‏ - хотунлар чиқишалмиса, аҗришип кетимән дегән хотунни сениң аҗришип кетишкә һәққиң йоқ, чүнки сениң мал дуняйиң җиқ, сән мелиңни елип кетимән десәң, аиләмниң иқтисадиға дәхли йетиду, мән қалған балилиримни қандақ бақимән? дегинигә охшашла бир иш."

Йиғинға қатнашқан мутәхәссисләр ичидә, йәнә бәзи мутәхәссисләр йиғинда оттуриға қоюлған тәнқиди пикирләргә нисбәтән наразилиқ кәйпиятиниму ипадилигән болуп, уйғур аптоном районидин кәлгән шинҗаң иҗтимаий пәнләр академийисиниң тәтқиқатчиси, һөкүмәтниң "5 - июл вәқәси"ни бастурушидики мәйданини ақлап мундақ деди: " шундақ, шинҗаңда йүз бәргән вәқәләр әлвәттә йәрлик һөкүмәтниң миллий сиясәтни йүргүзүш җәрянидики бәзи тәңсизликләр сәвәбидин келип чиққан, буни қануний йол арқилиқ һәл қилишқа болиду, лекин һазирқи чәтәлләрдики тәшкилатлар вә дөләт ичидики бир қисим кишиләргә нисбәтән, һөкүмәтниң хитай дөләт территорийисиниң земин пүтүнлүки нуқтисидин шинҗаң мәсилисидә тутқан йоли тоғра, чүнки әйни йиллири америкида йүз бәргән җәнуб  -шимал урушиму америкиниң земин пүтүнлүкиниң парчиланмаслиқи үчүн елип берилған уруш иди."

Йиғин қатнашчилири униң пикригә нисбәтән рәддийә берип, бүгүнки йиғинниң, хитай һөкүмитиниң бу 60 йилдин буян йүргүзгән миллий сиясити үстидин елип бериливатқан бир илмий муһакимә йиғини икәнликини буниңға сиясий түс бәрмәсликини тәкитлиди.

Мәркизи телевизийә истансисиниң иҗтимаий мунасивәтләр программисиниң муһәррири му җяв әпәнди өз пикрини мундақ оттуриға қойди: "хитайда нәдиму пуқраларниң әркин пикир қилиш әркинлики болсун? гәрчә шу тапниң өзидә биз һәр қайси мәктәп вә тәтқиқат орунлиридин кәлгәнләр, хитай коммунист һөкүмитиниң миллий сиясити һәм "5 - июл үрүмчи вәқәси" гә охшаш вәқәләрниң тәкрар йүз беришиниң алдини елиш үчүн, бу йәрдә илмий муһакимә елип бериватқан болсақму, әмма бүгүнки пикир вә тәклиплиримизгә һазирқи һөкүмәт әмәлдарлириниң қулақ селиши һәм бу пикирлиримизни қобул қилиши натайин дәп қараймән. Әгәр бу һөкүмәт хәлқниң авазиға қулақ салидиған һөкүмәт болған болса, у чағда "5 - июл үрүмчи вәқәси" һәм бултур тибәттә йүз бәргәндәк вәқәләр йүз бәрмигән болатти. Хитайда һәқиқий демократик түзүм орнитилип, пуқралар һоқуқи капаләткә игә болғинидила андин хитайда һәқиқий һалдики миллий аптономийә түзүми әмәлгә ашиду."

Бейҗиңдики җуңго сиясий қанун университети тәрипидин уюштурулған бу йиғин, хитайда ечиливатқан илмий муһакимә йиғинлири ичидә хитай мутәхәссислириниң пикри бир қәдәр әркин һәм ашкара оттуриға қоюлған йиғинларниң бири болуп, бу йиғин һәққидә техиму тәпсилий мәлуматқа игә болуш истикидә болғанларниң http://www.56.com Ға кирип бу йәрдин йиғин тәпсилатини көрүшини тәвсийә қилимиз.