Xitay afghanistan'gha köz tikmekte

Amérika charlash qisimliri afghanistanning melum taghliq rayonida charlashta.

Bu maqale kanadaliq ikki neper istratégiye we mudapi'e mesililiri mutexessisi teripidin yézilghan bolup, xitayning afghanistan'gha köz tikishide, xitayning béshini aghritiwatqan Uyghur mesilisining muhim rol oynighanliqi alahide tehlil qilin'ghan.

Bu maqale torontodiki kanada xelq'ara komitétining istratégiye tetqiqatchisi tomas adams bilen ottawadiki mudapi'e kéngishi jem'iyitining mudapi'e mesililiri analizchisi arnaw manchanda teripidin yézilghan.

Maqalida, xitay da'irilirining talibandin kéyinki afghanistan bilen alaqilarni kücheytiwatqanliqi, afghanistanningmu yiraqtiki gherb döletliri bilen bolghan munasiwetni köpxillashturush üchün xitayning meblegh sélishigha qiziqiwatqanliqi tilgha élin'ghan we shundaqla xitayning afghanistan'gha alahide qiziqishida üch xil istratégiyilik menpe'etining alahide türtkilik roli boluwatqanliqi izahlap ötülgen.

Iqtisadi istratégiyiliri

Maqale aptorliri xitayning afghanistan'gha köz tikishidiki iqtisadiy istratégiyisi heqqide toxtilip: "xitay iqtisadining tiz sür'ette tereqqi qilishi chet'eldin énérgiye we yéqilghu kirgüzüshni telep qilidu. Afghanistan mol tebi'iy bayliqlargha ige. 2008 - Yili xitayning jyangshi ölkilik mis shirkiti bilen xitay métallurgiye shirkiti birliship, 3 milyard 500 milyon dollarliq meblegh sélip, afghanistanning téxi échilmighan aynak namliq mis kénining toluq ishlitish hoquqini sétiwaldi, bu kélishim xitay üchün intayin chong ghelibe hésablinidu," dep yazidu.

Siyasiy istratégiyisi we Uyghur mesilisi

Kanadaliq istratégiye we mudapi'e mutexessisliri, xitayning afghanistan'gha qiziqishining eng muhim sewebliridin birining Uyghur mesilisi bilen munasiwetlik ikenlikini tilgha élip: " xitay bilen afghanistan "üch xil küch" ke yeni radikalliq, térrorluq we bölgünchilik bilen köresh qilishta ortaqliqqa ige. Emma béyjing üchün élip éytqanda, bu atalmish "üch xil küch" asasliqi Uyghur aptonom rayonidiki yerlik musulman Uyghurlarni körsitidu. Uyghur aptonom rayoni afghanistan bilen 76 kilométérliq uzunluqtiki chégra liniyisige ige. Béyjingning ilgiri sürüshi buyiche, "sherqiy türkistan islami herikiti" namliq teshkilatning ezaliri 90 - yilining axirlirida, afghanistanda talibanning yardimi bilen herbiy meshiq élip barghan, kéyin ular xitaygha qaytip bérip, Uyghurlarning musteqilliqini qolgha keltürüsh üchün jihat heriketliri bilen shughullan'ghan," dep yazidu.

Maqale aptorliri nöwette Uyghurlarning musteqilliq heriketlirining xitayning béshini aghritiwatqanliqini we xitay kommunist hakimiyiti üchün Uyghur aptonom rayonidin ayrilip qélishning éghir bedel telep qilidighanliqini tilgha élip: "bu zémin pütünlükini ishqa ashurush üchün urunuwatqan xitay kommunistliri üchün qobul qilghili bolmaydighan aqiwettur. Eger xitay kommunist hakimiyiti Uyghur rayonidin ayrilsa, bu tibetliklerning aliy aptonomiye telipige ilham béridu. Gerche tibetlikler xitaydin pütünley ayrilmighan teqdirdimu. Bu yene teywenning resmiy musteqilliq élan qilishini ilgiri süridu. Shunga xitay da'iriliri Uyghur aptonom rayoni bilen afghanistan chégrisidiki bixeterlik küchlirini köpeytmekte," dep yazidu.

Énérgiye bixeterliki istratégiyisi

Maqale aptorliri afghanistanda tinchliq we bixeterlikning ishqa éshishining xitayning pakistandiki istratégiyilik menpe'etlirige uyghun kélidighanliqini bayan qilip: "
Afghanistanning muqimliqi xitayning pakistandiki istratégiyilik we ixtisadiy menpe'etliri üchün muhim rol oynaydu. Xitay pakistanning belujistan ölkisidiki istratégiyilik ehmiyetke ige bolghan, gwadar portigha köplep meblegh saldi. Chünki xitay import qilghan néfitining 60% i bu portning 400 kilométér gherbidiki hormuz boghizidin ötidu. Aynak mis kéni we gwadar porti bilen xitayni tutashturidighan quruqluq yoli Uyghur aptonom rayonidin ötidu," dep yazidu.

Ular maqaliside Uyghurlar wetining xitay üchün intayin muhim istratégiyilik orun'gha ige ikenlikini alahide tilgha alidu.

Xitayning afghanistan'gha singip kirishi we buning aqiwiti

Bu maqalide yene , xitayning afghanistandiki bu " büyük oyun" gha bashqilargha oxshash oyunchi süpitide biwaste qatnishishni we bu döletke qol tiqishni xiyal qiliwatqanliqi, lékin bixeterlik endishiliri tüpeylidin nöwette bir chette qarap turushqa mejbur boluwatqanliqi we afghanistanning bixeterliki nato ning, yeni shimaliy atlantik okyan ehdi teshkilatining qisimliri teripidin qoghdilidighan muddette, xitayning bu yerdin emeliy bir menpe'et alalmaydighanliqi eskertilidu.

Bu ikki neper kanadaliq istratégiye we mudapi'e mutexessisliri, afghanistanda tinchliq ishqa ashqanda, xitayning bu döletke téximu köp meblegh salidighanliqini we uning afghanistan üchün muhim döletke aylinidighanliqini, buning axirida selbiy aqiwetlerni keltürüp chiqiridighanliqini eskertip: "bu yerde yoshurun selbiy amillar mewjut. Adette xitay singip kirgen döletlerge, özlirining tutqan yoli, ijtima'i, siyasi we iqtisadiy siyasetlirini tangidu. Xitay afghanistan'gha singip kirgendin kéyin, bu döletning ijtima'i we siyasi tereqqiyatini kontrol qiliwalidu," dep yazidu.

Ular maqaliside, afghanistanning ténchliqi üchün qan töküwatqan we éghir bedellerni tölewatqan gherb döletlirini, xitayning bu döletke singip kirishige qarita, alahide diqqet qilishqa chaqiridu.