Вахан каридорини америкиға ечип бериш яки бәрмәслик һәққидики хитай инкаслири

Америка чарлаш қисимлири афғанистанниң мәлум тағлиқ районида чарлашта.

Әмма бу мәсилә һәққидә хитайдики һәрхил тор бәтлиридә, болупму һәрбийшунаслиқ һәққидә муһакимә болидиған тор бәтләрдә өзлүксиз муназирә болуватиду. Уларниң көз қариши йиғип кәлсә үч хил.

12 - Айниң 4 ‏- күни, ақ сарайниң баянатчиси филипс, америка афғанистандики һәрбий қисимлириға тәминат йәткүзүш линийиси үчүн хитай билән вахан каридорини ечиветиш һәққидә сөзлишиватиду, дәп җакарлиған иди. Шуниңдин кейинла, хитай ташқи ишлар министирликиниң баянатчисиму 'бу мәсилә музакирә қилиниватиду, әмма бу һәқтә техи қарар чиқмиди ' дәп инкас қайтурған иди.

12 - Айниң 5 ‏- күни, шимали корийиниң 'чавсен гезити' америка афғанистандики қисимлириға тәминат йоли ечиш үчүн шинҗаңни арийәт алмақчи, дәп хәвәр елан қилди. Хоңкоңда чиқидиған 'җәнубий хитай сәһәр гезити'дә америкиға йол бериш керәкму, дегән мәсилини ойлап хитайниң беши қатти' сәрләвһилик мулаһизә елан қилинди.

Бир һәптидин буян, америка билән хитайниң вахан каридори һәққидики музакирисиниң нәтиҗиси һәққидә техичә һөкүмәт тәрәптин һечқандақ учур йоқ. Әмма хитайдики һәрхил тор бәтлиридә, болупму һәрбийшунаслиқ җәһәттә муһакимә болидиған тор бәтләрдә, вахан каридорини америкиға ечип бериш яки бәрмәслик һәққидики муназириләр, инкаслар давамлишиватиду. Муназириләр барғансири чоңқурлаватиду. Уларниң қаришичә, вахан каридори мәсилиси америка-хитай мунасивитидики һазирқи бир мүшкүл мәсилә.

Вахан каридорини америкиға ечиветиш керәк, дегүчиләрниң көз қариши

Вахан каридорини америкиға ечиветиш керәк, дегүчиләрниң қариши мундақ: вахан каридорини ечиветиш америка үчүнму, хитай үчүнму пайдилиқ. Биринчидин, америкиниң афғанистанға әскәр көпәйтиш пилани орунланса, америкиниң афғанситандики әскәр сани 100 миңға, натониң әскәр сани 50 миңға йетиду. Афғанистандики шу қәдәр көп әскәргә йәткүзүп беридиған тәминатни вахан каридори арқилиқ орунлаш, америка үчүн ейтқанда, шималдин вә җәнубтин һава йоллири арқилиқ орунлиғандин көп қолайлиқ һәм тәннәрқи әң төвән.

Иккинчидин, афғанистанниң истратегийилик орни интайин муһим. Совет иттипақи һинди окянға кеңийиш үчүн афғанистанға һуҗум қилғанда, хитай афғанистандики совет иттипақиға қарши җәң қиливатқан партизанларниң тәминат арқа сепи болуш арқилиқ америка билән һәмкарлашқан, бу қетим вахан каридорини ечиветиш арқилиқ америка билән йәнә бир қетим һәмкарлишип, икки дөләт мунасивитини яхшилиялайду.

19 ‏- Әсирдә, чар русийә оттура асияға кеңәйгәндә, хитай вахан каридорини өз ичигә алған памир егизликидә русийә билән уруш қилған, тарихтин қариғанда, вахан каридори хитай үчүн һуҗум қилишқиму, мудапиә көрүшкиму қолайлиқ җай. Америка бу қетим афғанистандики талибанлар билән қилған уруштин кейин, у җайда турмайду, хитай һазир вахан каридорини ечиветиш арқилиқ америка билән һәмкарлашса, кейин шаңхәй һәмкарлиқ тәшкилати рамкиси астида, хитайниң афғанистандики санаәтлирини қоғдиши вә афғанистанни қайтидин қуруш җәрянидики иқтисадий қурулушлардин мәнпәәт елиши үчүнму пайдилиқ. Шундақла, хитай вахан каридорида төмүр йол ясап, әң йеқин дости пакистан билән иқтисадий мунасивитини тәрәққи қилдуруши үчүнму шараит яриталайду.

Әгәр һәр хил қолайсиз шараитлар болғанлиқтин, америкиниң афғанистандики уруши мурәккәплишип кәтсә, талибанлар вахан каридоридин йоқалмиса, хитай һаман талибанларға қарши әскәр чиқиришқа тоғра келиду яки шу вақитта вахан каридорини америкиға ечип бәрмәй мумкин әмәс. Һәр һалда һазир абройи бар вақтида ечип берип, америкидин йол пули елип турған түзүк.

Вахан каридорини америкиға ечип бәрмәслик керәк, дегүчиләрниң бир хили

Вахан каридорини америкиға ечип бәрмәслик керәк дегүчиләр икки хил, бир хилиниң көз қарши мундақ: америкиниң афғанистандики уруши терроризмға қарши уруш, йәни әл қаидичиләр вә талибанлар билән болған уруш. Әл қаидичиләр вә талибанлар афғанистанда чоңқур асаси бар тәшкилат. Хитайға қарши турмиған. Әгәр хитай америкиға вахан каридорини ечип бәрсә, хитайму афғанистанда уруш қилғанға охшаш. Ундақта, хитай кейин афғанистан билән мәңгү инақ өтәлмәйду. Хитай немә үчүн америкиниң хитайниң достиға қарши уруш қилиши үчүн вахан каридорини ечип бәргүдәк?

Гәрчә вахан каридориниң афғанистан тәрипидә қирғизлар, хитай тәрипидә таҗиклар болғанлиқи үчүн, вахан каридорини америкиға ечип бериш америкиниң тибәт, уйғур мустәқилчилирини қоллишиға маслашқанлиқ болмисиму, әмма һазир явропада хитайға қарши тохтимай һәрикәт қиливатқан бөлгүнчи далай лама билән рабийә қадирни мәбләғ берип қоллаватқан йәнә шу америка. Бундақ әһвалда, хитай немә үчүн өзиниң дүшмәнлирини қоллаватқан америкини қоллиши керәккән?

Америка бу қетимқи терроризмға қарши урушта ғәлибә қилса, америкиниң оттура асиядики тәсири күчийиду вә шу арқилиқ униң дунядики рәһбәрлик орни техиму мустәһкәмлиниду. Буниң билән хитайниң оттура асияға болған контроллуқи аҗизлайду. Вахан каридорини америкиға ечип бериш, хитай үчүн ейтқанда 'бөрини қотанға тәклип қилғанлиқ' болуп қалмамду? шуниң үчүн америка немә үчүн вахан каридорини тәләп қилғанлиқиниң сәвәблирини наһайити тәпсили чүшәндүрүш вә бу суалларға җаваб бериши керәк.

Вахан каридорини америкиға ечип бәрмәслик керәк, дегүчиләрниң иккинчи хили

Вахан каридорини америкиға ечип бәрмәслик керәк дәватқан йәнә бир хил көз қараштикиләр бар. Уларниң көз қариши мундақ: афғанистанниң истратегийилик орни интайин муһим. Афғанистан шимал тәрәптики русийиниң һинди окянға өтүшини тосуғили болидиған җай, җәнуб тәрәптики пакистан билән һиндистанниң кәшмирдики һәрикәтлирини яхши көзәткили болудиған җай. Бу дөләтниң ғәрб тәрипи хитай билән ( конкерт қилип ейтқанда бивастә қәшқәр билән) чегридаш. Бурун совет иттипақи афғанистанда патқаққа патқан, әмди америкиниң бундақ патқақни хитайға ташлап беришидин сақлиниш керәк.

Әгәр хитай һазир америкиниң вахан каридори тоғрисидики тәлипигә қошулуп, афғанистандики урушқа арилишип қалса, хитайниң әтрапидики дөләтләрдә, мәсилән тарихий мәсилилири техичә биртәрәп болмиған пакистан, бенгал, һиндистан, кәшмирләрдә, шундақла оттура асиядики 5 дөләттә қаттиқ 'йәр тәврәш'кә охшаш өзгириш келип чиқиши мумкин. Бундақ мәсилини бир тәрәп қилишта, хитайниң мәдәнийәт җәһәттики күчи аҗиз.

Хитайниң әтрапидики бу дөләтләрдә явропа мәдәнийити, әрәб мәдәнийити вә һиндистан мәдәнийити үстүнлүккә игә. Християн вә ислам мәдәнийитиниң етиқат қилиниш күчи вә кеңийиш күчи наһайити юқири. Хитай мәдәнийити гәрчә қәдимий болсиму, әмма бу дөләтләргә кеңийәлмигән. Бәлки буниң әксичә, бу дөләтләрдики мәдәнийәтләр хитайға кеңийип аллиқачан кирип болған. Мәдәнийәт тоқунушиға кәлгәндә хитай аҗиз.

Вахан каридори ечилип кәтсә, уларниң мәдәнийәтлири кеңийидиған йоли ечилип кәткән болиду. Америкиниң күрәшчи айропиланлири шинҗаңда, йәни оттура асияда халиғанчә учуп йүрсә, бу җәрянда, сиртниң еһтималлиқи болған мәдәнийәт кеңәймичиликини контрол қилиш қийин. Һазир хитай үчүн ейтқанда, һазирқи вақитта өзини қоғдаш үчүн оттура асияни муқим қилиш һәммидин муһим. Вахан каридорини ечиш мәсилисидә америка қурудиған 'қилтақ'қа чүшмәслик керәк.

Һалбуки, 12‏ - айниң 4 ‏- күнидин буян, вахан кадирорини америкиға ечип бериш яки бәрмәслик дегән мәсилидә хитайниң қандақ қарар алғанлиқи техи намәлум, әмма хитайда наһайити җиддий муназириләр давамлишиватиду. Муназирә чоңқурлашқансери көз қарашлардики қариму - қаршилиқлар җидди түс еливатиду.

Юқиридики аваз улинишидин, бу һәқтики мәлуматимизниң тәпсилатини аңлайсиләр.