Xitay 'sezgür mesililer' tetqiqati bilen shughullan'ghuchi chet'ellik mutexessislerni cheklimekte

Yaponiye merkiziy uniwérsitéti oqutquchisi mizutani naoko xanim yazghan rabiye xanim we uyghurlar toghrisidiki kitapning muqawisi.

Nöwettiki xitay weziyitini közetküchilerning qarishiche, xitayning dölet tüzülmisi gherb ellirining démokratik tüzülmisidin perqliq bolup, xitayda dölet ichide kompartiye hakimiyitige nisbeten oxshimighan pikir qarashtikiler cheklense, chet'ellerdiki xitayning nöwettiki siyasiy tüzülmisi, xitaydiki kishilik hoquq mesililiri, bolupmu " Uyghur" hem " tibet"lerge a'it sezgür mesililer tetqiqati bilen shughullinidighan chet'ellik mutexesislerge nisbeten cheklesh pozitsiyiside turuwatqan bolup, ularning eserliri xitayda cheklinish bilen bille ularning öz tetqiqatlirini dawamlashturush üchün xitaygha bérip tekshürüsh, tetqiqat élip bérishi cheklenmekte iken.

Xewerlerdin melum bolushiche, mizutani na'okoning xitay chégrisidin kirgüzülmeslikige uning yéqinqi bir nechche yildin buyan u chet'ellerde pa'aliyet élip bériwatqan Uyghur aktipliri heqqidiki tetqiqatini kücheytken bolup, uning "xitay hökümiti teripidin qoghlan'ghan Uyghurlar" namliq kitabida chet'ellerde xitay hökümitige qarshi pa'aliyet élip bériwatqan Uyghur kishilik hoquq pa'aliyetchilirining ehwali yézilghan iken. U bultur "5 - iyul weqesi"din kéyin, dunya Uyghur qurultiyining re'isi rabiye qadir xanimning yaponiyige kélishide képil bolghanliqi qatarliq pa'aliyetliri seweb bolghan iken.

Ismini ashkarilashni xalimighan bir yaponiyilik mutexesisning bildürüshiche, xitay hökümiti xitayning hazirqi siyasiy tüzülmisini tenqidligüchiler hem xitayning zémin pütünlükige tehdit xaraktéridiki eserlerni élan qilghuchilarni yaqturmaydighan bolup, ötken yili miné'o nakajima isimlik yene bir yaponiyilik mutexesismu özining xitayni kelgüside 7 parchigha bölüp idare qilish teshebbusi otturigha qoyulghan "xitayning parchilinishi", "3 xitay", "xitaydiki qozghilanglar", "xitaydin kéliwatqan tehdit" qatarliq eserliri seweblik, xitay hökümet da'iriliri teripidin, xitaygha qarshi suyiqest pilanlighuchi chet'ellik tetqiqatchilar tizimlikige kirgüzülüp xitaygha kirishtin cheklen'gen iken.

Xongkongda chiqidighan"shepe" zhurnilining bash muherriri jang wéygo ependi bügün radi'omiz Uyghur bölümining ziyaritini qobul qilip, chet'ellik mutexessislerning xitay chégrisigha kirgüzülmeslikidiki sewebler heqqidiki qarashlirini otturigha qoydi. "Méningche mizutani na'okogha oxshash chet'ellik mutexessislerning xitay chégrisidin kirgüzülmesliki yéngiliq emes. Bolupmu 1989 - yili béyjingda yüz bergen 4 - iyun ti'en'enmin weqesidin kéyin, xitay hökümiti gherb démokratik idiyilirining xitaygha éqip kirishini jan - jehli bilen tosmaqta. Ular xitay tetqiqati bilen shughullinidighan chet'ellik mutexessislerge shert qoyush, ulargha xitaydiki sezgür mesililerdin özini chetke élish qatarliq teleplerni qoyush arqiliq ularning xitay chégrisi ichide tetqiqat élip bérishigha yol qoyuwatidu. Ularning telipige qoshulmighan, heqqaniyet tuyghusi küchlük tetqiqatchilargha bolsa türlük cheklimilerni qoyup ularning xitay chégrisi ichide tetqiqat élip bérishini tosmaqta."

Jang wéygo ependi, yéqinqi bir nechche yildin buyan Uyghur mesilisining xelq'aragha yüzlinishi bilen, xitay hökümitining Uyghurshunasliq tetqiqati bilen shughullan'ghuchi, chet'ellik tetqiqatchilargha qaratqan cheklimini kücheytkenlikini otturigha qoyup mundaq dédi: "nöwette Uyghur mesilisining xelq'ara jem'iyette barghanche tonulushigha egiship, xitay hökümiti Uyghurlarning hazirqi weziyiti, xitayning Uyghurlar we tibetlerge qaratqan milliy siyasitini tetqiq qilghuchi chet'ellik mutexessislerge qaratqan cheklimilirini kücheytip eng yuqiri basquchqa kötürdi dések bolidu. Shunga bu tetqiqatchilarning kitabliri bölgünchilik teshebbus qilin'ghan, xitayni parchilash süyiqestide yézilghan eserler dep qarilip, xitay dölitide cheklinip, bu tetqiqatchilarning xitaygha kirishi cheklenmekte."

Xitay hökümitining nöwettiki weziyiti hem Uyghurlarning ehwali bilen pishshiq tonush bolghan Uyghur ziyaliyliridin, xitayning merkizi milletler uniwérsitétida iqtisad ilmi tetqiqati bilen shughulliniwatqan, Uyghurlarning ehwali tonushturulghan tor békiti "Uyghur biz" tor békitining sahibi musteqil tetqiqatchi ilham toxti ependi, radi'omiz ziyaritini qobul qilghinida, chet'ellik mutexessislerning cheklimige uchrash ehwali heqqide toxtilip mundaq dédi: "Uyghur tetqiqati bilen shughullinidighan yaponiyilik mutexessis na'ukani chégridin kirgüzülmeslikidek bu weqe peqet yaponluq mutexesiskila qaritilmighan, méningche bu Uyghur tetqiqati bilen shughullinidighan gherb dunyasidiki ziyaliylar hem teshkilatlirigha bérilgen bir agahlandurush bolishi mumkin.Buni junggoning hazirqi siyasiy tüzülmisi sewebidin, bezi munasiwetlik hökümet organliri hem xadimlirining chet'ellik tetqiqatchilarning oxshimighan közqarashlirini bir xil suyiqest dep qarighanliqi sewebidin boluwatidu. Hazir béyjingda 2 yighin échiliwatidu, shunga kishilik hoquq tetqiqatliri bilen shughullinidighan, chet'el ziyaliyliri hem ammiwi teshkilatlirining pa'aliyetlirige nisbeten ziyade sezgürlük pozitsiyiside boluwatqanliqi sewebidin boluwatidu."

Közetküchilerning qarishiche, nöwette puqralarning erkin pikir qilishi, oxshimighan pikir qarashlirini otturigha qoyushi qattiq chekliniwatqan xitay dölitide, elwette gherb démokratik idiyisi boyiche tetqiqat élip baridighan chet'ellik tetqiqatchilar, muxbirlar hem sayahetchilerning xitay chégrisi ichidiki pa'aliyetlirining cheklimige uchrishi barghanche omumyüzlük ehwalgha aylanmaqta iken.

Yuqiridiki awaz ulinishidin, bu heqtiki melumatimizning tepsilatini anglaysiler.