Dunyaning siyaset meydani tibet we sherqiy türkistan

Undin bashqa, tibetning rohaniy dahisi dalay lama, Uyghur milliy herikitining rehbiri rabiye qadir xanimning süretliri bilen birge, bu ikki milletning xitay ichidiki siyasiy weziyiti, xelq'aradiki tesiri küchi, kelgüsi heqqidimu toxtalghan.

Kitabtiki “Dunyaning siyaset meydani tibet we sherqiy türkistan” serlewhilik maqalide, ayrim - ayrim halda “Siyasetning peyda bolushi”, “Millet we aptonom rayonning ézilishi” dégen timilarda tibet, Uyghurlarning hazirqiy siyasiy weziyitini ilmiy pakitlar arqiliq delillep, tibet bilen sherqiy türkistan mesilisining dunyawiy mesililer qatarida ikenlikini ilgiri sürgen.

Tibet, Uyghur mesilisining buningdin kéyinmu xelq'aradiki asasliq mesililer bolidighanliqi toghrisida, istanbuldiki teklimakan Uyghur neshriyatining mes'uli abdujélil turan öz qarashlirini qisqiche otturigha qoydi.

Maqalide xu jintaw bashliq xitay kompartiyisining tibet bilen Uyghurlarni basturush üchün qollan'ghan siyasetliri yeni oqqa tutush, ölümge hökümge qilish toghrisida mundaq bayan qilin'ghan:

“Xitay kompartiyisining 6 - ewlad dölet re'isi xu jintaw tibet, Uyghurdin ibaret milletlerni öltürüsh, basturush, yoqitishtin ibaret mol tejribiliridin paydilinip, aptonom rayon dégenni qandaq ayaq asta qilish we uni qandaq bashqurush siyasitini özi biwaste tüzüp chiqti. Tibet, sherqiy türkistan dégen mustemlike döletlerning namini dunya tarixidin öchürüwétip, tibet, Uyghur milletlirini xitay millitige qoshuwetmekchi boldi.”

Maqalide tibet bilen Uyghur éli gerche aptonom rayon dep atalsimu, emelyette bu yerlerde aptonom rayon'gha xas héchqandaq milliy siyaset we qanunning yoqluqini, peqetla köchmen xitay milliti üchün ewzel shara'it yartip bérish siyasetlirining mewjutliqini bayan qilghan.

Maqalide tibet rohaniy dahisi dalay lama dunyaning könglini alghan bolsimu, emma xitay bilen bolghan köp qétimliq söhbetning muweppeqiyetsiz axirlashqanliqini, tibette yüz bériwatqan üzlüksiz toqunushlarning barghanche küchiyiwatqanliqini eskertip ötken.

Maqalide aptor 2009 - yillidiki“5 - Iyul ürümchi weqesi” yüz bergende, italiyidiki 8 chong dölet aliy derijilikler uchrishishigha qatnishiwatqan xitayning dölet re'isi xu jintawning aldirap - tinep qaytip ketkenlikining sewebi, bu weqe xitay jumhuriyiti qurulghandin buyanqi ghayet zor weqe bolghanliqi üchün, xitay merkizi komitétini temtiritip qoyghanliqini, weqeni bir terep qilishta merkezde ixtilap körülgenlikini otturigha qoyghan.

Maqalide xu jintaw, shi jingpingning qattiq Uyghurlarni qolluq bilen basturghanliqi heqqide mundaq bayan qilin'ghan:

“Xu jintaw, shi jingping bashliq merkizi komitétning ezalirigha, eger bu qétimqi weqe üch kün ichide qattiq basturulup, tinchlanmisa, sherqiy türkistan jumhuriyitini Uyghurlargha qayta qurup bérishni arzu qilip kéliwatqan chet'el küchlirining weqege ariliship ishni chongaytiwétish éhtimaliqining zorluqini, mumkin qeder kéchide namayishchilarni pak - pakize yughushturush,asasliqi herbiy küch arqiliq zerbe bérishni nishan qilish, her éhtimaliqqa qarshi, bingtu'enni herbiy halette turushqa buyrush toghrisida buyruq bergen.”

Maqalide xu jintawning qattiq qolluq siyasitige tiz pükmigen tibetler bilen Uyghurlarning musteqilliq kürishining xelq'arada kündin - kün'ge janlinip yangrawatqanliqi, xitay hökümiti üchün eng chong bash aghriqi boluwatqan tibet bilen sherqiy türkistanning barghanche dunyaning közi tikilgen siyaset meydanigha aylinip qiliwatqanliqi xitayni chöchütüsh bilen birge, yéngi xitay hakimiyitige éghir bésim élip kéliwatqanliqi heqqide toxtalghan.

Maqalide aptor 2005 - yilidin bashlap amérikida sergerdanliq hayatini bashlighan, ilgiri xitaydiki milyonir, xitay siyasiy kéngishining ezasi, xitay dölet re'isi jang zéménning qobul qilishigha érishken, Uyghur milliy herikitining rehbiri rabiye qadirning jasariti we xelq'ara jem'iyetning qollishi bilen Uyghur mesilisining tibet mesilisige oxshash xelq'ara sehnide parallél halda kétiwatqanliqini otturigha qoyghan.

Uyghur, tibet mesilisining xelq'ara jem'iyettiki orni we bezi bir perqliri toghrisida dunya Uyghur qurultiyi ijra'iye komitétining re'isi dolqun eysa özining qarashlirini bayan qilip ötti.

Maqalining axiri mundaq axirlashqan, dunya weziyitining özgirishige egiship, xitay hakimiyitimu özgirip, xitayda yéngi hakimiyet quruldi. Emdi xitay yéngi hakimiyiti dunyaning siyaset meydanigha ayliniwatqan tibet bilen sherqiy türkistan mesiliside tinch söhbet yolini tallashqa mejburlinishi mumkin. Eger tinch söhbet yolini tutmisa, xitay döliti tibet bilen sherqiy türkistanni saqlap qilish emes, belki özidiki shyanggang, awmén we bashqa aptonom rayonlardinmu ayrilip qilishi mumkin.”