Xitaylarning irqiy kemsitish tarixining arqa körünüshi

Magistirliq we doktorluq oqushlirini amérikida tamamlap ijtima'iy pen sahesi boyiche nurghun ilmiy maqale we kitablarni yazghan, teywen qatnash uniwérsitéti jem'iyet we medeniyet tetqiqat institutining proféssori chéng gu'angshéng ependining “Xenzu millitining irqiy kemsitishi toghrisida” namliq maqalisini oqughan Uyghur alimi erkin sidiq ependi xitay ziyaliyliri teripidin “Xongkong, hazir pexirlinip yürüwatqan sewiyige 100 yil mustemlike bolush arqiliq érishelidi, undaqta junggo 300 yil mustemlike bolushqa toghra kélidu” dégen'ge oxshash qarashlarni otturigha qoyghanliqini shuningdek bir xitay ziyaliysining bu xil ötkür siyasiy mesililerni eks ettürüsh arqiliq xitay millitide mewjut bolup kelgen irqiy kemsitish we uning tarixiy arqa körünüshlirini eks ettürgenlikini bayan qilip, bu maqalini xelq'ara bilen xitay otturisida nöwette yüz bériwatqan we buningdin kéyin yüz béridighan mesililerni chüshinishke qiziqidighan, bolupmu özi yashawatqan siyasiy hemde ijtima'iy muhitni chüshinishke qiziqidighan her bir Uyghurning oqup chiqishini teshebbus qilghan.

Erkin ependi mezkur maqale heqqide toxtilip, maqalini bashqa bir millettin kélip chiqqan ziyaliy yazghan bolsa, men uninggha hazirqidek qiziqmighan hem uning Uyghur tiligha terjime qilip tonushturmighan bolattim, bu maqalini bir xitay ziyaliy öz-özini opératsiye qilish we shu arqiliq xitaylarda saqliniwatqan bir yaman illetni yoqitip, ularning hazirqi zaman dunya weziyitige yaxshiraq maslishishigha töhpe qoshush meqsitide yazghanliqi üchün, “Bu maqalining Uyghurlar üchünmu xéli qimmiti bar bir maqale iken dep tonup yettim” dégen.

Biz erkin ependini ziyaret qilip, uningdin xitaylarning irqiy kemsitishi toghrisidiki bu maqalini Uyghurlargha tonushturushtiki meqsitini soriduq.

Erkin ependi chéng ependining, xérining ölümining heqiqeten xongkongda bir irqiy kemsitish mesilisi üstidiki ammiwi talash-tartishni bashlap bergenlikini, xitaylarning irqiy kemsitishi pütün dunya miqyasidiki mesilige aylanmighan teqdirdimu, rayonluq mesilige aylan'ghanliqini, shunga chéng ependining ashkara halda xitay ziyaliyliri bolush süpitimiz bilen, bizning bu saqlan'ghili bolmaydighan mesilige qarita jeng élan qilishimizgha toghra kélidu dégenlikini tekitlidi.

Chéng ependi maqaliside, xitayda yashaydighan eng chong étnik guruh xitay milliti dep tonushturghandin kéyin, maqalide yene “Xitaylar we bashqilar logikisi, insan we chala insan logikisi, insanlarni insanliq derijisige ayrish logikisining kélish menbesi, tarixi idiyilerdin kélip chiqqan hazirqi ehwallar” dégen témilar boyiche mulahize yürgüzüp, xulase süpitide xitay millitining “Biz hemmimiz barawer, emma sen toluq insan emes” dégen formuligha asaslan'ghan köngül qurulmisi, psixologiyilik qurulma we idé'ologiyilik ish-heriketliri ashkara sözlenmeydighan siyasiy angsizliq bolup, bu xil xahishining öz pétiche dawamliship kéliwatqanliqini yorutqan.

Erkin sidiq ependi, chén ependi yuqirida otturigha qoyghan mezmunlar heqqide özining qarashlirini bayan qilghandin kéyin, Uyghurlarning wetini ichi ‏- sirtida mewjut boluwatqan medeniyet we bilim sewiyisining töwenlikini, shunga yüksek tirishchanliq körsitip, bilim sewiyisini yuqiri kötürüsh kéreklikini teshebbus qildi.