Xitay - hindistan munasiwetliri kündin kün'ge yirikleshmekte

Süret, 24 - noyabir küni, prézidént obama bilen hindistan bash ministiri manmaxan sing aq sarayda muxbirlarning soallirigha jawap bériwatqan körünüsh.

Asiyadiki eng téz tereqqi qiliwatqan ikki chong dölet Hésablan'ghan, xitay bilen hindistan otturisidiki munasiwetler künséri yirikleshmekte. Yéqinqi aylardin béri xitay hökümiti, uzundin béri hindistan bilen mewjut chégra ixtilapini qaytidin qozghighan bolup, xitay metbu'atlirida hindistan'gha qaritilghan tenqidler alahide köpiyishke bashlighan.

Hindistan bolsa, xitay chégrisidiki mudapi'e tedbirlirini kücheytip, talash - tartishtiki arunachal pradish ölkisi üstidiki igilik hoquqini bir terep qilishning ikki terep otturisidiki hel qilishqa tégishlik eng muhim mesile dep tekitligen. Hindistan hökümiti buningdin sirt yene tibetning dini we siyasi dahisi dalay lamani qollaydighanliqini otturigha qoyup, hindistanda ishleydighan minglighan xitay qara ishchisini qoghlap chiqarghan.

Démek iqtisadiy jehettin téz sür'ette tereqqi qiliwatqan we nopus jehettin dunyaning eng chong döletliridin biri bolup qalghan xitay bilen hindistan otturisida barghanséri yiriklishiwatqan bu munasiwetler, dunyaning bolupmu ikki döletke qoshna asiya doletlirining diqqitini tartmaqta.

"Yer shari ereb tor béti"ning siyasi mulahizichisi sadanand dhumening hindistan we xitay munasiwetliri heqqide élan qilghan maqalisida tekitlishiche, iqtisadiy we siyasi jehettin bir biri bilen riqabetlishiwatqan bu ikki dölet otturisidiki munasiwetlerning yiriklishishi dunya hemde rayon uchun alahide tesir körsitidiken.

Uning éytishiche, nurghunlighan döletler, téz ilgirlewatqan shuningdek yadro qoral küchige ige bolghan bu ikki döletning qaysisini özige yéqin dost qilish qararini bérelmigen bolup, köpligen döletler bolupmu sherqi jenubi asiyadiki nurghun döletler, xitaygha qarshi rayondiki kuch tengpungluqini saqlash uchun hindistanning xitaygha taqabil turalaydighan bir kuch bolup otturigha chiqishini nezerde tutup, hindistan bilen hemkarliq élip bérishqa ehmiyet bermekte iken.

Emma weziyet jiddiyliship ikki dölet otturisida resmiy bir toqunush meydan'gha kelse, yenila nurghunlighan döletler xitayning sépide turushqa yaki xitayning asiyadiki eng qudretlik dölet bolush hewisige ochuq ashkare qarshi chiqishqa mejburlinidiken.

Xelq'ara metbu'atlar xitay bilen hindistan otturisidiki munasiwetlerning yiriklishishide, xitay terepning xata hésablirining chong rol oynighanliqini bildürmekte.
 
Sadanand dhumening maqalisida, téxi 2008 ‏- yili olimpik tenheriket yighinining ghelibe shadliqi tesiride turuwatqan, herbi jehettin nahayiti téz küchiyiwatqan we iqtisadi küchi hindistandin uch hesse köp bolghan xitayning, ikki döletni sélishturush toghrisidiki munazirilerge pütünley xatime bérishni oylishiwatqanliqini qiyas qilghan.

Uning éytishiche, xitayning jiddiylishishide, peqet xitaydiki kishilik hoquq mesilisi bolupmu, Uyghur rayoni we tibettiki milli toqunushlarni öz ichige alghan ichki amillar muhim rol oynawatqan bolup, bulardin bashqa tibetlerning kelgüsi dalay lamani xitay hakimiyiti sirtidiki bir rayondin tallaydighanliqi heqqidiki endishidin meydan'gha kelgen.

Maqalida yene körsitilishiche, xitay bilen hindistan otturisidiki chégra ixtilapi 1914 - yili en'gliye békitken "mek maxan chégra liniyisi"ni asas qilip dawamlishiwatqan bolup, hindistan hökümiti békitilgen chégra liniyisini étirap qilsimu, xitay hazirghiche buni étirap qilmay kelmekte. Hindistan bilen xitay ikki dölet otturisidiki chégra ixtilapini bir terep qilish üchün ötken 6 yil ichide 13 qétim söhbet élip barghan biraq bu söhbetlerdin ünümlük bir netije chiqmighan.

Xitay hökümiti bu yil iyun éyida jiddi diplomatiye pa'aliyiti élip bérish arqiliq, arunachal pradish ölkisidiki déhqanchiliq sahesini tereqqi qildurushta ishletmekchi bolghan asiya tereqqiyat bankisining hindistan'gha ajratqan 2 milyard 9 milyon dollarliq qerzining hindistan'gha bérilishining aldini tosighan.
 
Maqalida yene noyabir éyida, xitay hökümitining, tibetlerning dini we siyasi dahisi dalay lamaning, arunachaldiki tawang shehirini ziyaret qilishigha ochuq - ashkare qarshi chiqqanliqi tekitlen'gen. Tibetlerning 6 - qétimliq dalay lamasining qebrisi tawang shehiride bolup, bu sheher tibet buddistliri üchün muqeddes bir sheher hésablinidu.

Xitay tashqi ishlar ministirlikining bayanatchisi dalay lamaning tawang shehirini ziyaret qilghanliqigha naraziliq bildürüp, uni bölgünchilik we xitayning bashqa dölet bilen bolghan munasiwetlirini buzush üchün pa'aliyet élip bériwatidu dep eyibligen idi. Biraq dalay lamaning tawang ziyaritidin bir hepte burun, asiya döletliri iqtisadi hemkarliq teshkilatining yighini jeryanida xitay bash ministiri wén jyabaw bilen uchrashqan hindistan bash ministiri man mohan sing, dalay lamaning hindistanning sherep méhmini ikenlikini we herqandaq jaygha bérish erkinliki barliqini tekitligen idi.
 
Yene bir tereptin, hindistan bilen xitay dunya suda teshkilatida, öz - ara eng köp ixtilapliri bolghan ikki dölet bolup, hindistan terep xitaydin balilar oyunchuqi bilen süt, shakilat qatarliq yémekliklerni import qilishni qet'iy chekligen.

Xitayning hindistanda turushluq bash elchixanisining, ikki dölet otturisida talash - tartishtiki rayonda tughulghan we xitayni ziyaret qilmaqchi bolghan kishilerge, hindistan pasportigha emes, ayrim bir qeghezge wiza teriqisidiki bir tonushturushni bésip bériwatqanliqi hindistan hökümitining qattiq naraziliqini qozghighan, buning bilen hindistan hökümiti yéngi bir wiza qanuni chiqirip, hindistanda ishlewatqan we ishleshke kelgen minglighan xitay ishchisini hindistandin qoghlap chiqarghan.

Sadanand dhumening xitay - hindistan munasiwetliri heqqidiki maqalisining axirida, her ikki dölet diqqitini iqtisadi tereqqiyatqa qaratqanliqi üchün qisqa we ottura muddette hem hindistan hem xitay ikki dölet arisidiki ixtilaplarning kontrolliqtin halqip chiqip kétishining aldini élish mumkinchiliki barliqini, lékin xitayning hindistan'gha kibirlik bir qarash bilen yéqinlishishi, hindistanning xitay toghrisidiki endishisini kücheytip, bu döletning amérika bilen bolghan munasiwitini téximu kücheytishige yol achidighanliqini otturigha qoyghan.
 
Yuqiridiki awaz ulinishidin, bu heqtiki melumatimizning tepsilatini anglaysiler.