Xitay dunyagha qachan hökümranliq qilidu?

Amérika karnégié xelq'ara tinchliq tetqiqati fondi jem'iyitining mu'awin bashliqi doglas pa'alning "xitay dunyagha qachan hökümranliq qilidu" namliq maqalisi bulardin biri. Doglas pa'al bu maqaliside, xitayning dunyagha hökümranliq qilishi we qilalmasliqidin ibaret bu qiziq témida, en'eniwi pikir qilish endizisi boyiche emes, belki xitaydiki 3 xil munasiwet we uch xil toqunushni inchikilik bilen tehlil qilip, kishilerning xitay heqqidiki dekke-dükke we endishilirige teselli béridu. Doglas pa'al maqaliside: "axbarat wasitiliri we jama'etning diqqet-étibari xitay hökümranliri bilen hökümranliq qilin'ghuchilar, hökümranlar bilen dölet ichidiki riqabetchiler we dölet kapitalizmi bilen bazar igiliki kapitalizmi otturisidiki toqunushlardin ibaret, bu üch nuqtigha emes, belki xitaydiki kishilik hoquq depsendichiliklirige,démokratiyige yat bolghan métod- usullargha we saqchilarning qattiq qolluq heriketlirige merkezleshmekte. Biz en'eniwi usullar bilen bu mesililer heqqide pikir yürgüzsek, mesilining tégige yételmeymiz, dep yazidu.

 Hökümranlar bilen hökümranliq qilin'ghuchilar otturisidiki toqunush 

Aptor maqaliside ötkenki birqanche yil ichide, xitayning omumi menpe'etliri mesililiride xitay rehberliri bilen xitaydiki herxil menpe'et guruhliri otturisida, öz ‏- ara sülhi we yarishishning élip bérilghanliqi yene shundaqla dölet ichide, démokratiye we erkinlikke bolghan telepning éshishi we axbarat wasitiliridiki bezi imkaniyetler bilen, eskerliktin kesip almashturghan ofésrlar, akadémiklar, siyaset tetqiqatchiliri we torbet ishletküchilirining xitay kompartiyisi rehberlirige qarita dola chiqirishqa bashlighanliqi, amérika, yaponiye, xelq'araliq bazar we bashqa mesililerde da'irilerni téximu qattiq pozitsiyide bolush heqqide tar yerge qistawatqanliqi qatarliqlarni bayan qilip: bu xil teleplerge jawaben, xitay hökümet bayanatchilirining pozitsiyisi, bolupmu amérikining teywen'ge herbiy qoral-yaraq sétip bérishi, obamaning dalay lama bilen körüshüshi, amérikining sériq déngizdiki herbiy herikiti we amérika koriyilerning birleshme herbiy manéwirliri qatarliq mesililerde barghanséri qattiqlishishqa bashlidi. Bayanatchilarning pozitsiyisidiki bu xil yüzlinish, hakimiyetning tüzülmisidin kelgen bésim bilen emes, belki dölet ichidiki jama'et pikrining bésimi bilen munasiwetlik,dep yazidu.
U maqaliside,xelq'ara diplomatiye sorunlirida,xitay diplomatlirining amérika we bashqa döletlerning menpe'iti mesililiride " qattiq pozitsiye"de emes, belki siliq we yumshaq bolghan "aqilane pozitsiye" tutidighanliqi,dölet ichidiki jama'et pikridin saqlinish üchün özlirining "jiddiy meydani"ni körsitishke, ikki yüzlük siyaset yürgüzüshke mejbur boluwatqanliqi, bu xil "qattiq" we "yumshaq" pozitsiyilerning uzun'gha qalmay öz küchini yoqitidighanliqini eskertidu.

Kompartiye rehberliri ichidiki siyasiy serxillar otturisidiki toqunush

U maqaliside xitay kommunistik partiyisining 18-qurultiyi yéqinlishishi bilen kompartiyining yuqiri qatlimida hoquq talishish körüshining barghanséri jiddiyleshkenlikini, bu yil chaqirilidighan bu qurultayda,yéngi bir siyasiy byuruning otturigha chiqidighanliqini, 70% din köprek yuqiri derijilik emeldarlarning ornigha yéngi emeldarlarning seplinidighanliqini, bu xil zor kölemdiki hoquqdarlar almishishidin kélip chiqqan bésimgha herqandaq bir siyasiy tüzülmining asanliqche berdashliq bérelmeydighanliqini tilgha alidu. U maqaliside yene, 1milyard 300 milyon nopusning ichide 60 milyon ademning emeldar ikenlikini, emeldarlarning arqa körünüshi we siyasiy desmayisini tarazigha sélishta, xitay da'irilirining hazirgha qeder qayil qilarliq emeldarlarni teyinlesh mizanini tüzüp chiqalmighanliqini, buning kishini endishige salidighanliqini, xitaydiki bu xil mesile bezi döletlerdimu saqlan'ghan bolsimu, lékin birqanche kishining milyardtin köp ademge hökümranliq qilidighanliqidin ibaret bu xil siyasiy sistémining dunyada jorisi yoq ikenlikini bolupmu, hökümdarlarning hakimiyet yürgüzüsh siyasiti bilen ularning emeliyiti we hakimiyet bilen uning organliri otturisida öz ‏- ara tengpungluqning yoq ikenlikini alahide eskertidu.

Dölet kapitalizmi bilen bazar igiliki kapitalizmi otturisidiki toqunush

Doglas pa'al "xitay dunyagha qachan hökümranliq qilidu" namliq bu maqaliside, xitay da'iriliri teripidin"döletning ehwaligha uyghun tereqqiyat endizisi"dep qaralghan diktatoriliq bilen dölet kapitalizmining nikasi yaki jüplishidin meydan'gha kelgen xitaygha xas iqtisadiy tereqqiyat endizini démokratiye muhitidiki bazar igiliki kapitalizmining ornigha dessitish teshebbuslirining bügünki dunyawi iqtisadiy bohran shara'itidimu put dessep turalmaydighanliqini bayan qilidu. U maqaliside xitaygha xas bolghan töwen tennerxte mehsulat ishlepchiqiridighan tereqqiyat endizisining peqet xitayning tashqi éksportini qoghdash asasigha qurulghanliqi, yaponiyining bu xil usulni eyni zamanlarda sinaq qilip meghlup bolghanliqi, bu xil endizining xitayning sodida eng menpetdar döletlik ornigha paydisizliqi we uning muqim tereqqiyati üchün tehdit bolidighanliqi, eger xitayda bir ijtima'iy dawalghush yüz berse, hazirqi siyasiy tüzülme bilen uni bir terep qilishning mumkin emesliki qatarliqlarni yazidu.

Amérika karnégié xelq'ara tinchliq tetqiqati fondi jem'iyitining mu'awin bashliqi doglas pa'al, "xitay bügün-ete ichide qoshniliri we xelq'ara sistémining herxil yéngi tehditlirige shundaqla, iqtisadni zörür bolghan yolgha chüshürüshtin kélip chiqidighan kelgüsi aqiwetlerge duch kélidu. Shunga biz xitayning bash kötürüshi bilen uning amérikining ornini basidighan ‏- basmaydighanliqi yaki uning bilen toqunushqanliqini munazire qilip waqit israp qilishning ornigha, bu döletning weyran bolushidin kéyin kélip chiqidighan ziyanlarni qandaq qilghanda, xelq'araning hemkarliqi bilen eng töwen sewiyige chüshürgili bolidu dégenlerge bash qaturushimiz kérek."Dep maqalisini axirlashturidu.