Xitay da'iriliri intérnét abontlirining pikir erkinlikini boghushni kücheytti

Xitay intirnét abonitliri

Kimlik tizimlitish basquchi yolgha qoyulghandin kéyin wéybo tor abontlirining 40 pirsenti kimlik tekshürüsh basquchidin shallinip qalghan. Kishilik hoquq aktipliri xitay da'iriliri teripidin yolgha qoyulghan bu tüzümning pikir erkinlikini ilgirilep boghushni meqset qilidighanliqini bildürüshmekte. Töwende bu heqte muxbirimiz iradedin melumat anglighaysiler.

Hörmetlik radi'o anglighuchilar, wéybo dep atilidighan blog xitaydiki sina tor bétining mikro blogi bolup, u xitaydiki tor abontliri yaqturup ishlitidighan uchur ortaqlishish tor béti. 250 Milyon abonti bolghan bu blog xitaydiki tor qollan'ghuchilirining memliket ichi we sirtidiki xewerler, meshhur cholpanlar heqqidiki söz - chöchekler, köngül échish, zor weqeler we ijtima'iy mesililer heqqidiki xewelerge érishidighan we shundaqla bu heqte pikir bayan qilidighan menbesi. Bu heqtiki bir qisim tekshürüshlerdin melum bolushiche, wéybo abontliri xitayning dölet igilidiki radi'o - téliwiziye we gézitlirige qarighanda, wéybodiki uchurlargha bekrek ishinidiken we uni hökümetning ijraliri we chirik emeldarlarni tenqid qilidighan, pash qilidighan meydan dep qaraydiken.

Wéybo tori bultur 12 - ayda xitay uchur - alaqe ministirliqi teripidin élan qilin'ghan tüzümge bina'en bügündin itibaren wéybo qollan'ghuchiliridin heqiqiy isim - familisi, kimlik nomuri yaki téléfon nomuri arqiliq tizimlitishni telep qilishni bashlighan. Tor abontliri kimlik nomuri yaki téléfon nomuri arqiliq tizimlatqandin kéyin, kirgen kimlik melumatlirining toghriliqi testiqtin ötkendin kéyin andin wéyboda meshghulat élip baralaydiken. Kimliki testiqlanmighanlar bolsa gerche wéybodiki mezmunlarni körelisimu, emma uningda bir nerse élan qilalmaydiken yaki köz qarashlirini qaldurup qoyalmaydiken. Télégramma gézitining xewer qilishiche, mezkur tüzüm yolgha qoyulghandin kéyin wéybo tor béti abontlirining alliburun 40 pirsenti kimlik tekshürüsh basquchidin ötelmigen. Bu ehwal hazir tor betni endishige séliwatqan bolup, ular bu tüzüm sewebidin öz tor bet qollan'ghuchiliridin ayrilip qélip, paydisining chüshüp kétishini xalimaydiken.

Emma xitay da'iriliri wéybogha qoyghan telep buning bilenla cheklinip qalmaydu. Bu heqte chiqirilghan uqturush boyiche wéybo blogi 100 mingdin artuq egeshküchisi bolghan abontlar torgha yollighan uchurlarni közdin kechürüp chiqishi, eger uningda “Döletning menpe'eti”ge muwapiq kelmeydighan mezmunlar bolsa derhal öchürüwétishi kérek. Wéyboda yolgha qoyulushqa bashlighan bu cheklime tedbirliri xelq'aradiki pikir erkinliki qoghdighuchilirining diqqitini qozghidi. Xelq'araliq metbu'atlarda bu heqte chiqqan xewerlerde bu, hökümetning xitay xelqining pikir erkinlikini ilgirilep boghush üchün alghan tedbiri dep bildürüldi. Amérikidiki Uyghur ziyaliysi ilshat hesen ependi bu heqte öz köz qarishini ipadilep mundaq dédi.

Közetküchiler, xitay da'iriliri chiqarghan yuqiridiki cheklimilerning abontlarni sezgür mesililer heqqidiki uchularni tarqitishtin yaki bu heqte munazire qilishtin ensireydighan qilip qoyidighanliqini, chünki heqiqiy kimlik melumatliri bilen tor betlerge tizimlitishning xitay amanliq da'irilirining xalighan abontni teqib qilishini asanlashturidighanliqini bildürüshmekte. Emma télégramma gézitining xewer qilishiche, özining ismini ashkarilashni xalimighan xitayning intérnét teqip ishlirigha alaqidar bir emeldari xitay hökümitining buningsizmu sezgür uchurlarni yollighan kishilerni teqib qilip, uning kimlikini tépip chiqalaydighanliqini éytqan. U mundaq dégen : “Da'iriler sizni izdep tépish üchün sizning ismingizni kérek qilmaydu. Ular sizning qachan, qeyerdin intérnétke kirgenlikingizni alliqachan bilidu. Ular hetta sizning qaysi kompyutérni ishletkenlikingiznimu bilidu. Sizni tutush üchün ulargha ismingiz kérek emes.”

Bu xitay emeldar yene eskertip : “Hemme kishi öz aghzidin chiqiwatqan gepke, qiliwatqan herikitige ige bolushi kérek. Mutleq erkinlik deydighan nerse yoq” dégen.

Xelq'aradiki pikir erkinlik qoghdighuchiliri yuqiridiki intérnétke tizimlitish resmiyitining yéqinda béyjingda ayaqlashqan ikki qurultayda maqullan'ghan jinayi ishlar qanunidiki “Yoshurun qolgha élip, ghayip qiliwétish” qanunlashturulghan madda bilen munasiwetlik ikenlikini bildürmekte. Ular buni xitay puqralirining kishilik hoquqigha éghir tehdit peyda qilidighanliqidin endishe qilishmaqta. Emma ilshat hesen ependi intérnét abontlirini teqib qilish, tutqun qilish we shundaqla yoshurunche yoqitiwétish heriketlirining Uyghur élide alliburunla ijra qilinip kelgenlikini eskertip, 5 - iyul ürümchi weqesidin kéyin bolsa buning téximu ötkürliship, teqib qilish da'irisining téximu kéngeygenlikini bildürdi. 5 - Iyul ürümchi weqesidin kéyin nurghun Uyghur yashlirining intérnétte shawgüen weqesi heqqide pikir bayan qilghanliqi üchün “Döletni parchilashqa urunush, qutratquluq qilish” qa oxshash jinayetler bilen qolgha élin'ghanliqi melum. Xitay da'iriliri teripidin ömürlük qamaq jazasigha buyrulghan gülmire imin shularning peqetla biri. Shu qétimliq weqede qolgha élin'ghan dilshat perhat, nijat azad qatarliq ataqliq Uyghur tor betlirining adminlirimu hélihem xitay türmiliride yatmaqta.