Béyjing olimpikining beri sezgür tor béketlerni chekligenliki talash - tartish qozghidi

Béyjingning olimpik merkizide intérnét ishlitiwatqan chetellik zhornalislarning ishlewatqan körünüshi.

 Lékin xitay hökümiti bu cheklimini aqlimaqta. Xelq'ara olimpik komitéti bolsa bu cheklime tüpeyli osal ehwalgha chüshüp qaldi. Töwende muxbirimiz erkin melumat béridu.

Xitay 2001 ‏ - yili olimpik ötküzüsh hoquqigha érishkende bergen eng muhim wedilirining biri, olimpik mezgilide axbarat erkinlikige kapaletlik qilidighanliqini bildürgenliki idi. Béyjing olimpik yighinining kéler heptidiki échilish murasimini xewer qilish üchün az dégende 20 ming chet'ellik muxbirning béyjinggha toplinidighanliqi, ularning xitay we chet'eldiki xalighan tor békitige tosalghusiz kirishi közlenmekte idi. Lékin charshenbe küni xitay da'irilirining bezi sezgür tor béketlirini yeni erkin asiya radi'osi, chet'eldiki tibet we Uyghur teshkilatlirining tor béketlirini, falun'gung, bezi kishilik hoquq pa'aliyetchilirining, xelq'ara kechürüm teshkilati, chégrisiz muxbirlar teshkilatining tor békitini chekligenliki melum boldi.

B b s we gérmaniye dolquni radi'osining xitay tilidiki tor békiti cheklen'gen tor béketlirining qatarida idi. Lékin b b s ning tor békiti peyshenbe küni échiwétilgen. Fransiye axbarat agéntliqi charshenbe künki bir xewiride shu küni chet'ellik muxbirlarning béyjing olimpik axbarat merkizidiki kompyutérlar bilen yuqiriqi teshkilat, radi'o istansisi we shexslerning to békitige kirelmigenliki, bu tor béketlerge kirish yolining taqiwélin'ghanliqini bildürgen.

Xelq'ara olimpik komitéti bolsa xitay da'irilirining bezi intérnét tor béketlirini tosash we cheklime qoyush pikirige qoshulush yaki uni qobul qilish bilen eyiblenmekte. Xelq'ara olimpik komitétining bir emeldari peyshenbe küni mezkur komitét emeldarlirining ilgiri béyjing olimpik teshkili komitéti bilen bu mesile üstide köp qétim muzakire élip barghanliqini, lékin buning ashkara élan qilinmighanliqini bildürgen. Bu weqe xelq'ara metbu'atlar we axbarat erkinlik teshkilatlirida zor ghula - ghula qozghimaqta. Merkizi parizhdiki chégrisiz muxbirlar teshkilati charshenbe küni xelq'ara olimpik komitétining tor cheklimisini qobul qilghanliqi, xitay da'irilirining metbu'at erkinlik wediside turmighanliqini eyiblidi.

Chégrisiz muxbirlar teshkilatining bayanatida " teshkilatimiz xitay da'irilirining gumanxorluqi, yalghanchiliqi we xelq'ara olimpik komitétining nechche yildin béri süküt qilish yolini tutup, bu weziyetning aldini alalmighanliqini eyibleydu..." Shundaqla " bu öz wedisige wapasizliqning yene bir misali " dep tekitligen. Amérika kaliforniye uniwérsitéti bérkléy mektipining axbarat institutidiki junggo intérnét programmisining mes'uli shaw chiyang, xitay da'irilirining yuqiriqi tor béketlirini üzlüksiz chekligenlikini perezdiki ishlar, dep körsetti. U bu heqtiki mulahiziside mundaq deydu": emiliyette bu pütünley perez ichidiki ishlar. Béyjingning chet'ellik muxbirlar we sayahetchilerge intérnétni erkin qoyuwétishi mumkin emes. Ular buni olimpik kentidiki muxbirlargha échiwetken teqdirdimu, bu emeliyetke sighmaydu. Eger her qandaq bir muxbir yaki tor qollan'ghuchi béyjingdiki her qandaq bir torxanigha kirse, nurghun tor béketlirining cheklimige uchrighanliqini bayqaydu...Ular burun xelq'ara olimpik komitétigha kapalet bergen. Kishilik hoquq, söz erkinliki, ziyaret qilish erkinliki, intérnét erkinliki qatarliqlarda konkrét wedilerni bergen idi. Lékin hazir ularning öz wedisige buzghunchiliq qiliwatqanliqi bir emeliyet".

Xelq'ara olimpik komitétining axbarat mes'uli kewén gospér peyshenbe küni olimpik komitétining ilgiri béyjing olimpik teshkili komitéti bilen xitayning yuqiriqi tor béketlerge cheklime qoyushni dawamlashturush telipi üstide köp qétim söhbet élip barghanliqi, lékin bu söhbetlerning özige melum qilinmighanliqini bildürgen. U aldinqi küni " xelq'ara olimpik komitéti emeldarlirining xitaylar bilen olimpikke munasiwetsiz, dep qaralghan bezi sezgür tor béketlirini tosash mesilisi üstide söhbet élip barghanliqini chüshinimen " dégen idi. Chégrisiz muxbirlar teshkilati charshenbe künki bayanatida kewin gospérning bu sözini misalgha élip, xelq'ara olimpik komitétining cheklimini qobul qilghanliqini eyiblidi.

Gospér yéqinqi bir bayanatida, "xelq'ara olimpik komitétining axbarat mes'uli bolush süpitim bilen, méning muhim wezipem metbu'atlarning béyjing olimpik yighinini burunqi olimpik yighinlirini xewer qilghan'gha oxshash xewer qilishigha kapaletlik qilish " dep tekitligen idi. Lékin u peyshenbe küni olimpik komitéti xelq'ara metbu'atlargha bezi sezgür tor béketlirining échiwétilmeydighanliqini waqtida bildürüshi kérek idi, dep körsetti. Amérika bolsa xitaygha tor béketlirige qaratqan cheklimini bikar qilish, torda xitay qorqudighan bir nersining yoqluqini eskertmekte. Amérika dölet mejlisi charshenbe küni maqullighan xitaygha da'ir qarar layihiside intérnét erkinlikini tekitligen.

Aqsarayning bayanatchisi dana perino bolsa prézidént bushning intérnét erkinliki "qorqudighan nerse emes" dep qaraydighanliqini eskertti. Dana perino aqsarayning kündilik axbarat yighinida "prézidént bushning uzundin béri, xitay intérnét yaki metbu'at erkinliki, diniy erkinlik we kishilik hoquqni kéngeytishtin qorqmasliqi kérek" dep qarawatqanliqini bildürdi. Dana perino xitayning bezi tor béketlirini chekligenlik weqesige baha bérishni ret qildi, lékin " biz muxbirlarning téximu erkin qoyiwétilishini, xitaydiki her bir kishige intérnéttin paydilinish imkaniyiti yaritip bérilishini ümid qilimiz " dep körsetti.

Amérika dölet mejlisining Uyghur we tibetlerge qaratqan basturushni toxtitish toghrisidiki qarar layihisi peyshenbe küni awam palatasida awazgha qoyulghanda awam palata re'isi nensiy pélosi xanim söz qilip, xitayning "olimpikni ötküzse axbarat erkinliki, kishilik hoquq we muhitni yaxshilaydighanliqigha wede bergenliki".... Lékin uning "bu wedilerni üzlüksiz we ashkara ayaq asti qilghanliqi" ni tekitligen. Xitay da'irilirining intérnét cheklimisini eng shiddetlik tenqidligen teshkilatlarning biri awstiraliye zhornalistlar ittipaqi boldi.

Mezkur organning re'isi kristofér warén, béyjing olimpik yighinini 1936 ‏ - yili natséstlar gérmaniyisining sahipxanliqida ötküzülgen bérlin olimpik yighinidin béri, éghir cheklime astida ötküzülgen olimpik yighini, dep tekitligen. Lékin xitay hökümiti bu türdiki tenqidlerni ret qilip, cheklime qoyulghan tor béketlirini xitay qanunigha xilap tor betler, dep özini aqlimaqta. Béyjing olimpik teshkili komitétining bayanatchisi sün wéydé peyshenbe küni muxbirlargha " az sandiki bir qisim tor béketliri tosuwétildi. Chünki ular junggo qanunlirigha buzghunchiliq qilghan," dep tekitligen.