Хитайниң иқтисадий сиясий вә техника җәһәтләрдә кеңийишиниң ақивити

"Заман" гезитиниң 2010‏- йили 12 ‏- айниң 26‏- күнидики санида "техника вә сиясий җәһәттә хитайниң кеңийиши" дегән темида бир мақалә елан қилинди. Бу мақалини "заман" гезитиниң язғучиси мурат йүләк әпәнди язған. Мақалиниң мәзмунлири мундақ баян қилинған.

"Йеқин заманғичә хитай санаәт ишләп чиқиришта төвән малийә билән көп мәһсулат ишләп дуняниң һәр қайси җайлириға сатидиған ишләп чиқириш мәркизи болуп тонулған иди. Буни хитайниң биринчи нәсил кеңәймичилик дәп атаймиз. Бу дәврдә хитай һәммидин аввал хәлқаралиқ тиҗарәтниң қандақ болидиғанлиқини өгәнди. Чәтәл базарлирида тарқитиш, иш беҗириш мәркәзләрни қурди. Чоң базарға игә вә истемалчи көп болған америка билән явропа базарлириға орунлашти. Буниңға қошумчә қилип африқа қатарлиқ тез тәрәққий қиливатқан әмма киши беши кирими төвән дөләтләрниң базарлириғиму ичкириләп кирди. 2009 ‏- Йилидин башлап хитай иккинчи басқуч кеңийишкә қәдәм басти. Бу мәзгилдә хитай бразилийидин африқиғичә, охшимиған қитәләрдә издинип пул тепиш зәнҗирини күчлүк вә бихәтәр һалға кәлтүрүшкә тиришмақта. Хитай дөләт рәиси бу йил юнанистанни зиярәт қилғанда, юнан пай чәклирини сетивелип юнанистанниң иқтисадиға ярдәм қилидиғанлиқини елан қилғандин қисқа вақит өтүп, охшаш шәкилдә явропа пай чекини сетивелип, явропа иқтисадиғиму ярдәм қилидиғанлиқини елан қилиши бир тасадипий әһвал әмәс. Хитай буларни, ешиватқан пайда мәнпәәт вә сәрмайә күчигә параллел һалда әң чоң шаһмат оюни болған дуня тиҗаритиниң тохтап қелишидин әнсирәп ярдәм қиливатиду. Йеқин кәлгүсидә хитайниң бу йерим сиясәт ролиниң техиму күчийидиғанлиқини көримиз. Һазирқи вәзийәткә қарайдиған болсақ, көп әмәс 10 йил ичидә хитайниң зайом миқдари 6 тирилйон доллиридин ашиду. Сәрмайә тәңпуңлуқи күчини көз алдимизға қойидиған болсақ, зайомни өз ичигә алған иқтисадий күчи хитайни аста ‏- аста баш тарталмайдиған мәсулийәтчанлиқ бир сиясий күч һалға кәлтүриду. Хитайда иқтисадий тәрәққиятниң тиз йүксилишниң нәтиҗилири талаш - тартиш қилиниватиду. Ахбаратларда елан қилинған хәвәрләргә қарайдиған болсақ, йеқинқи заманда, дәсләпки чоң күчләрниң йүксилиш нәзәрийилиридики хәлқаралиқ җәрян бәс ‏- муназирә қилинған. Буниңдики мәқсәт, тинчлиқ билән йүксилишниң қандақ болидиғанлиқи, русийә билән германийиниң мувәппәқийәт қазиналмиған вә тинчлиқ орнитилмиған йүксилишләр тартишилди. Қисқиси хитайниң күчийиши тасадипий әмәс, пиланлиқ күчийиш."

Хитайниң пән - техника кеңийиши

Мақалидә йәнә хитайниң әрзан баһалиқ оюнчуқ яки башқа нәрсиләрни сетиш биләнла чәклинип қалмастин, техника үскүнилири сетишта көп пайда алғанлиқини оттуриға қоюп мундақ язған:
"Хитайниң тасадипий болмиған бу тәрәққиятниң муһим бир тәрипи пән - техника, хитай әрзан оюнчуқ ясаш биләнла чәклинип қалмай пән ‏- техника содиси қилиш истратегийиси бар. Хитай хәлқара базарларда, қатнаш, учур алмаштуруш вә електрлик үскүнилири сода саһәлиридә алдинқи қатарда туриду. Хитайниң әң чоң ширкәтлири һөкүмәткә аит мунасивәтлик ширкәтләрдур."

Хитайниң сиясий кеңәймичилики

Мақалидә йәнә хитайниң сиясий кеңәймичилик сиясити һәққидә тохтилип мундақ йезилған.
" Хитай иқтисадий күчини ашуруш билән биргә сиясий җәһәттинму күчийиватиду. Хитайниң күчийишкә қарап илгирилиши пәқәт америкинила әмәс пүткүл дөләтләрни тәсиргә учритидиғанлиқи ениқ. Бу түркийигиму йеқиндин тәсир көрситиду. Әнглийә хитайға қарши елип барған әпйүн урушлириниң асасий сәвәби, хитайниң әркин тиҗарәткә хилап һәрикәт қилғанлиқи иди. 19‏- Әсирдә әнглийә хитай билән болған тиҗарәттики тәңпуңсизлиқни түгитиш үчүн хитайға җәнубий асияда ишләнгән әпйүнләрни хитайға сетишни тәләп қилған. Әмма хитай императори дөлитигә әпйүнниң импорт қилинишини чәклигән чағда әнглийә хитайға башта тәһдит қилған кейин әпйүн уруши дәп нам берилгән урушни башлиған. Урушта мәғлуп болған чиң императорлуқ дөлитигә әнглийиниң әпйүн импорт қилишиға йол қоюшқа мәҗбур болған."

Хитай дуняға мал сетиш билән сиясий күчини ашуруватиду

Мақалидә йәнә хитайниң сиясий күчини ашурушта әрзан баһада мал сетиш сиясити муһим рол ойнаватқанлиқини илгири сүрүп мундақ дейилгән.
" Хитайниң сиясий күчийиши мәҗбурийәт болғанға охшашла паҗиәлик, йәни хитай асасий қиммәт етибари билән әмәс ғәрбниң әксичә дуняға мәдәнийәт өгитиш шоари билән йүксәлмиди. Хитай дуняға мал сетиш билән йүксилишкә урунмақта, хитай өз ичидә иҗтимаий вә иқтисадий өзгиришләрни әмәлийләштүрүш үчүн техиму узун йил мал експорт қилишқа еһтияҗи бар. Хитай өз ичини өзгәртиштә мал експорт қилишниң сиртида башқа бир йөнилишниң йоллири йоқ яки бәк нәтиҗә берәлмәйдиған аҗиз дәриҗидә. Хитай төмүр муштини тйәнәнмен мәйданида, шәрқий түркистанда, тибәттә көрсәтмәктә. Вақти кәлгәндә нобел тинчлиқ мукапатиға қарши чиқиш керәкликини дуняға көрсәтмәктә. Хитайниң күчийишигә қарши түркийә немә қилиш керәк? түркийә әң аз болғанда хитайниң тәрәққиятини йеқиндин көзитип туруши керәк. Хитайни һәм иқтисадий һәм сиясий һәм пән - техника җәһәттә көзитип келәләйдиған мутәхәссисләр йетиштүрүшимиз лазим. Хитайчә билидиған кишилиримиз болсун. Хитайниң тәрәққиятидин қандақ пайдилинимиз? хитай базириға қандақ вә қайси саһәләргә кириш һәққидә истратегийә бәлгиләш керәк. Хитай билән қайси саһәләрдә қандақ һәмкарлишалайдиғанлиқимизни ойлайли. Шәрқий түркистан бүйүк бир бесим астида қалған қериндашлиримизниң қийинчилиқ вәзийәтлирини түзийәләйдиған бир истратегийә бәлгиләйли. Хитай билән диалогни ашурайли. Дуня җамаити немә үчүн тибәттә билиду әмма шәрқий түркистанни билмәйду дегән соалларға җаваб издәйли."

Хитайда дуняниң биринчи күчи болидиған шәртләр мәвҗут әмәс

"Әл’ әзиз һәптилик сиясий гезити" дә, елан қилинған мақалидә, "хитай дуняниң биринчи дәриҗилик йеңи күчи болаламду?" дегән соалға җаваб берип мундақ йезилған.
" Йеқиндин буян ахбаратларда дуняниң йеңи вә биринчи күчи хитай болиду, дегән қарашлар кәң тарқалмақта. Әмма әмәлийәткә қарайдиған болсақ биринчи дәриҗилик күч болуш унчивала асан әмәс. Дуняниң биринчи күчи болушниң шәртлири хитайда техи тепилмайду. Хитайниң дуняниң йеңи биринчи күчи болуш үчүн тиришчанлиқ қилиши биһудә аваричиликтин башқа бир нәрсә әмәс. Чүнки хитайда буни әмәлгә ашуралиғудәк иқтидар йоқ. Әгәр биринчи дәриҗилик күч болуш пәқәт иқтисад билән мумкин болидиған иш болидиған болса, японийә яки германийә аллиқачан дуняниң биринчи күчигә айланған болатти. Күчлүк бир армийә вә атом бомба билән дуняниң биринчи дәриҗилик күчи болидиған иш болса иди, совет иттипақи вә югославийә парчиланмиған болатти."

Биз хитайниң дуняға кеңийиватқан иқтисадий вә сиясий күчиниң ақивитиниң қандақ болидиғанлиқи һәққидә истанбулда яшаватқан уйғур зиялий доктор атавулла шәһяр әпәндиниң пикир қарашлирини игилидуқ.