Ilshat hesen: xitay 'jungxu'a milliti éngi' ni Uyghurlargha singdürüp bolalmaydu

2009- Yilidiki "shawguen weqesi" we "ürümchi weqesi" din körünüshler.

Uyghur aptonom rayon da'iriliri "5 - iyul ürümchi weqesi" din kéyin, " milletler ittipaqliqi terbiyisi", "shinjangning uzun muddetlik eminlikining kapaliti" dep körsetken we milletler ittipaqliqi pa'aliyetlirini Uyghur élidiki mektep, idarilerni merkez qilghan halda, herqaysi jaylirida jiddiy qanat yaydurghan idi.

"Tengritagh tor béti" ning27 - séntebirdiki xewiride déyilishiche, bu yil 10 - ayda Uyghur aptonom rayoni boyiche échilidighan "6 - qétimliq milletler ittipaqliqi mukapatlash yighini" ning teyyarliq xizmetliri jiddiy ishlenmekte iken.

Chet'ellerdiki Uyghur ziyaliyliridin amérikidiki ilshat hesen ependi, xitay tekitlewatqan," milletler ittipaqliqi"pa'aliyitining özila bu rayonda milletlerning ittipaq emeslikini bildüridighanliqini ilgiri sürdi.

Ilshat ependi sözide, xitay dunyagha özini "köp milletlik dölet" dep jakarlighan bolsimu, xitay ichide xitay bolmighan milletlerge " jungxu'a milliti éngi" ni téngish arqiliq bu milletlerge qaratqan assimilyatsiyini tézlitiwatqanliqini ilgiri sürdi.

U, gherbtiki démokratik döletlerdin amérika, kanada we awstraliye qatarliq döletlerningmu oxshashla köp milletlik döletler ikenlikini, emma bu döletlerde héchqachan "milletler ittipaqliqi" terbiyisi élip bérilmaydighanliqini sélishturma qilip, Uyghur rayonida xitay teshwiq qilghandek "milletler ittipaq" weziyet mewjut bolmighini üchün, xitay hökümitining "milletler ittipaqliqi" ni küchep terghib qiliwatqanliqini tekitlidi.


Ilshat ependi yene Uyghur aptonom rayon da'iriliri tekitligen "milletler ittipaqliqi mesilisi shinjangning uzun muddetlik eminlikining kapaliti" dégen sözi heqqide öz qarishini otturigha qoydi.

Ilshat: "xitay bu zéminni bésiwalghili 60 yil bolghan bolsimu, bu zéminda özi arzu qilghan tinch muhitni shekillendürelmidi, her waqit Uyghurlarning qarshiliqigha uchrap keldi. Bu elwette xitayning bu zémindiki zor bayliqlardin mehrum qélish endishisini kücheytiwetti. Shunga xitay hökümiti bir tereptin 'milliy bölgünchiler' dep öz siyasitige qarshi chiqqanlarni bastursa, yene bir tereptin milletler ittipaqliqini tekitlep, bu zéminning tinchliqini saqlap qalmaqchi boluwatidu."

2010 - Yili 21 - séntebirdin bashlap, "tengritagh tor békiti"de, "milletler ittipaqliqi nemunichiliri mexsus sehipisi" échilghan. Bügün 27 - séntebirdiki sehipisige aqsu wilayiti ma'arip idarisi teminligen "milletler ittipaqliqini oqughuchilar turmushigha élip kirduq" serlewhilik maqale bésilghan.

Maqalide, xitay qizini béqiwalghan ayjamal isimlik Uyghur ayalning tili arqiliq "bizde hazir xitay Uyghur dégen millet ayrimichiliqi yoq, bizde peqet birla millet bar, u bolsimu jungxu'a milliti" dégen söz bérilip, aqsu wilayitide milletlerning "inaq - éjil" ötüwatqanliqi teshwiq qilin'ghan.

Ilshat ependi, xitay hökümiti tekitlewatqan "jungxu'a milliti éngi"teshwiqatining meqsiti heqqide öz qarashlirini otturigha qoydi. Uning qarishiche, xitay küchep terghib qiliwatqan " jungxu'a milliti éngi" emeliyette, Uyghur, tibet we mongghul qatarliq xitay bolmighan milletlerge qaritilghan assimilyatsiye siyasitining xitay teshwiqatida ipadilinishi iken.

Xitay weziyitini közetküchilerning qarishiche, hazir xitay hökümiti barliq wasitilerni qollinish arqiliq, Uyghur qatarliq xitay bolmighan milletlerning milliy kimlik éngini ajizlashturushqa urunuwatqan bolup, bu milletlerge qarita élip bériliwatqan xitay tili ma'aripini asas qilghan "qosh tilliq ma'arip siyasiti" we diniy étiqad cheklimisi qatarliqlar, axirqi hésabta bu milletlerning xitaygha bolghan naraziliqi téximu ulghaytidiken.

Ilshat ependimu, xitay hökümitining "xitay ma'aripi" hem "jungxu'a milliti éngi"ni Uyghurlargha téngishi"eksiche ünüm béridu" dep, körsetti.
 
U axirida, bu xil urunushning Uyghurlardiki "Uyghur kimliki" éngini urghutup, Uyghurlarda öz ana tili we medeniyiti qedirlesh tuyghusini kücheytip, xitay millitidin barghanche yiraqlishish, xitaylargha bolghan öchmenlik héssiyati téximu ulghiyip, xitay ensirewatqan qarshiliq heriketlirining téximu keng kölemde partlishigha seweb bolidighanliqini tekitlidi.

Yuqiridiki awaz ulinishidin, bu heqtiki melumatimizning tepsilatini anglaysiler.