Xitay kanada néfitliklirige köz tikmekte

2009-Yili kanada bash ministiri stiwén xarpérning xitaygha qaratqan resmiy dölet ziyaritidin kéyin, bir mezgil soghuqchiliqqa yüzlen'gen kanada, xitay munasiwetliride az-tola illish alametlirining körülüshi bilenla, xitay kontrolluqidiki “Pétrochina” qatarliq chong tiptiki néfit shirketliri kanadaning mol néfit-énérgiye bazilirigha köz tikishke bashlidi.

Buningdiki meqsetning, xitay özining kündin-kün'ge éship bériwatqan énérgiyige bolghan éhtiyajini qamdash ikenliki ilgiri sürülmekte. Deslipide 2 milyard dollarliq, andin 10milyard dollarliq desmaye bilen kanadaning albérta qatarliq mol néfit bazilirigha ayaq basqan xitay néfit shirketlirining qisqighine 2 yil jeryanidiki meblegh sélish sür'itining tézliki we qamal qilish derijisining zorluqi shundaqla kanada néfit shirketlirini pütünley sétiwélishqa urunuwatqanliqi kanada xelqining diqqitini tartmaqta.

Yéqindin buyan kanadaning asasliq gézitliri hésablinidighan yer shari mektupliri,dölet pochtisi qatarliq gézitliride, xitayning deslipide kanada néfit sahesige asta we yumshaq qedemler bilen kirip nöwette kanadaning hemme bazilirigha ömüchük toridek yéyiliwatqanliqigha a'it mulahize maqaliliri yer élishqa bashlidi.

Melum bolushiche, xitay shirketliri kanadaning albérta ölkisidiki birqanche néfitlikni 60% pay qoshush sheklide sétiwalghandin bashqa yene, yéqinda kanada bilen makkey deryasi dep atilidighan chong tiptiki néfit ishlepchiqirish we sétiwélish toxtami imzalighan bolup bu qurulushta 2014-yili ish bashlinidiken.

Kanadaning albérta ölkisi kanadadiki yer asti bayliqliri eng köp ölkilerning biri bolup, dunya boyiche 3-chong arilashma néfitlik hésablinidu. Melumatlargha asaslan'ghanda, albérta ölkisidiki arilashma néfit zapas miqdari 173.3 Milyard barilgha yétidiken. Mutexessislerning bildürüshiche, albérta arilashma néfitlirida qum-shéxil, patqaq we néfit zich ariliship ketken bolup, sap néfitni ayrip chiqirish qiyinliq derijisi bir qeder yuqiri néfitlik hésablinidiken. Shundaq bolghanliqi üchün kanadaliqlar alberta néfitlirini “Paskina néfit” depmu ataydu.

Albérta arilashma xam néfiti yuqiri téxnika, köp meblegh we küch telep qilidighan muhit bulghinish derijisi éghir shundaqla xitaygha yötkep kétish qiyin bolghan qurulush bolghinigha qarimay, xitay intayin jiddiy we aldirash halette kanadaning bu “Paskina” néfitliklirini échishqa teyyar turmaqta.

Undaqta xitay bu néfitlerni qandaq qilip xitaygha yötkep ketmekchi?

Kanada metbu'atliridin melum bolushiche, xitay buning üchün kanadaning albérta ölkisidin kanadaning tinch okyan sahilidiki british kolombiya ölkisige tutishidighan yer asti néfit turuba yoli yasimaqchi iken. Andin uni tinch okyan arqiliq xitaygha yötkep kétidiken.

Undaqta, öz dölitining muhit mesililirini yaxshi bir terep qilalmay, dunya boyiche muhit bulghinishida aldinqi qatarda turup kéliwatqan, dunya ékologiyilik muhitni qoghdashqa munasiwetlik ehdinamilerni orunlashqa passip mu'amile qilip kéliwatqan xitay, héchqandaq mesile sadir qilmay, kanada néfitlirini xitaygha yötkep kételermu? bu kanadaliqlarni gumanlanduruwatqan hem endishilendürüwatqan mesililerning biri.

Ötken yili kanada muhit tarmaqliri élip barghan bir qétimliq ray sinashta 72.8% British kolombiyaliq xitayning kanada néfitliklirini échishidin endishe qilidighanliqini bildürgen. Shu yili yene kanada-asiya tinch okyan hemkarliq dostluq jem'iyiti élan qilghan ray sinash netijisidin melum bolushiche, 75% kanadaliq xitayning kanada néfitliklirige meblegh sélishini xalimaydighanliqini bildürgen.

Toronto shehiride yashawatqan siyasiy mulahizichi dilshat ependi bu heqtiki ziyaritimizni qobul qilip, xitayning kanadagha meblegh sélishining hazir we kélechek üchün körsitidighan tesiri heqqide toxtaldi. U mulahiziside bu xil hemkarliq qisqa mezgil ichide kanadaning ishsizliq we bashqa nöwettiki mesililirini bir terep qilalishi mumkin, emma yiraqni közligen waqtimizda kanadaning bu qarari aqilane bolmighan qarar dédi.

Kanadada chiqidighan yer shari mektupliri gézitide maqale élan qilghan muxbir kambél klarik, xitay kélechekte kanadaning muhit we ishchi ishlitish jehettiki süpet ölchemlirini qalaymiqanlashturuwétishi we bulghiwétishi mumkin dep yazidu.

U yene xitay dunya énérgiye bazarlirida oynawatqan oyunlirini kanadaning albérta ölkisidimu oynimaqchi boluwatidu, xitayning közlewatqini kanadagha meblegh sélish bahaniside kanadaning tebi'iy gaz ishlepchiqirish téxnikilirini oghrilash dep yazidu.