Xitay kazafiydin kéyinki ottura sherq we afriqa üchün qandaq bir siyaset élip baridu?

Emma, yéqindin buyan hedep birleshme armiyini liwiyidiki herbiy herikitini toxtitishqa chaqirip kelgen xitay bu yighin'gha qatnashmidi. Biz tünügünki programmimizda b d t da liwiyidiki herbiy heriket qollinish mesiliside biterep boluwalghan xitayning emdilikte hedep birleshme armiyini eyiblishi we xitay metbu'atlirining urushni burmilap xewer qilishining sewebliri üstide toxtilip ötken iduq. Töwende xitayning liwiye mesiliside qarar bérishtin ilgiriki we bundin kéyinki pilani heqqide mutexessislerning köz qarashlirini diqqitinglargha sunimiz.

Hörmetlik radi'o anglighuchilar, liwiye üchün muhim ehmiyetke ige bolghan mesile b d t da awazgha qoyulghanda, xitay özining ret qilish hoquqini ishletmey, peqet awaz bérish hoquqidin waz kechken idi. Yeni mundaqche éytqanda, bu bir hésabta, kazafiygha qarshi birleshme armiyining herbiy heriket élip bérishini qollighanliq hésablinatti. Undaqta ezeldin béri bir döletning ichki ishigha arilishishqa shiddet bilen qarshi chiqidighanliqini ipadilep kelgen xitay, némishqa liwiye mesiliside biterep turush arqiliq, birleshme armiyining liwiyige kirishige yéshil chiragh yéqip berdi?

Istratégiye mutexessisi erkin ekrem ependining bildürüshiche, xitayning liwiyige salghan omumiy meblighining miqdari 20 milyard dollar etrapida bolup, liwiyidiki weziyet tüpeyli liwiyige meblegh salghan xitay shirketliri hemmisi ziyan'gha uchrighan. Shuningdek liwiyide kazafiyning öz xelqige qoralliq urush qozghishi keltürüp chiqarghan bu qalaymiqanchiliq, xitayning afriqa döletlirige qarita yürgüzüwatqan siyasetlirigimu tehdit peyda qiliwatqan bolup, eger liwiyide weziyet kontroldin chiqip ketken teqdirde, xitayning afriqa döletliridiki meblegh pilanlirini astilitip qoyidu - de, netijide bu xitayning iqtisadigha ziyan élip kéletti. Shunga eyni waqitta xitay mushu sewebler tüpeyli, kazafiyning hakimiyettin qoghlinishining mesilini hel qilishning eng yéqin yoli dep qarap, kazafiygha qarshi herbiy heriketke yéshil chiragh yaqqan.

Emma, kazafiyning kétishining xitay oylighandek undaq asan bolmighanliqi, kazafiyning qoralliq toqunushni dawam qilishi we birleshme armiyining öz wezipisini natogha ötküzüp bérishi bolsa, xitayning emdilikte pozitsiyisini özgertip, hedep birleshme armiyini urush toxtitishqa chaqirishigha seweb bolmaqta. Elwette buning yene bir muhim sewebi bolsa, iqtisadiy sewebtin bashqa yene siyasiy seweb bolup, öz ichide Uyghur we tibet mesilisige oxshash étnik mesilisi bolghan xitay hökümiti ezeldin béri bu xil démokratik qarshiliqlargha shiddet bilen qarshi chiqip kelgen. Derweqe, xitay da'iriliri her pursette liwiyining igilik hoquqi we dölet pütünlükige hörmet qilishni tekitlimekte. Bügün yeni seyshenbe küni en'gliyining paytexti londonda 40 döletning wekilliri bir yerge jem bolup, liwiyining weziyitini muzakire qilghan yighin'ghimu xitay qatnashmighan.

B b s ning xewer qilishiche, xitay we rusiyining wekilliri qatnashmighan bu yighinda 40 döletning rehbiri liwiyilik diktator kazafiygha derhal wezipisidin istépa bérish heqqide chaqiriq qildi we herbiy heriketlerning, u awam xelqqe hujum qilishni toxtatquche dawam qilidighanliqini tekitlidi. Buningdin sirt, fransiye rehberliri liwiyilik isyanchilarni qoral bilen teminlesh heqqide uchrishish élip bérishqa teyyar ikenlikini bildürdi. Yighin'gha, b d t bash sékrétari ban kimun, türkiye tashqi ishlar ministiri ehmet dawut'oghli we amérika tashqi ishlar ministiri hillariy kilintonlarmu qatnashti.

Igilinishiche, yighin jeryanida yene, liwiyilik isyanchilar eger ghelibini qolgha keltürgen teqdirde liwiyide erkin we démokratik bir jem'iyet berpa qilish heqqide wede bergen.

Undaqta dunya döletliri liwiyining teqdiri heqqide jiddiy muzakirilerni bashliwetken mushundaq bir yighinda yer almighan xitay bundin kéyin rayonda qandaq bir siyaset yürgüzidu?

Bu heqte, amérika syrakus uniwérsitéti xelq'ara weziyet we siyaset penliri doktor oqughuchisi qilich qanat radi'omizgha köz qarishini bayan qilip, xitayning hazir liwiyide weziyetning tinjishini kütüwatqanliqini we liwiyidiki kéyinki weziyet üchün yéngi bir istratégiye belgileydighanliqini bildürdi. Uning éytishiche, xitayning bundin kéyinki yéngi istratégiyisi insaniy mesililerde téximu qattiq bolup, ilgiri kosowo we kéyin liwiyige qaritilghan herbiy heriketni qollashqa oxshash “Xataliqi” ni qayta tekrarlimasliq yönilishide bolidiken. Yeni, xitay öz ichidiki étnik mesililiri üchün bir yochuq ichip bermeslik we afriqidiki menpe'etlirini qoghdash üchün, bundin kéyin afriqidiki diktator ittipaqdashlirini qoghdashni asasiy ramka qilghan halda siyaset élip baridiken.

Istratégiye mutexessisi erkin ekrem ependi xitayning afriqida nurghun hel qilghuch menpe'etlirining barliqini, shunga xitayning bu rayonda dawamliq söz igisi bolush üchün öz pa'aliyitini dawam qilidighanliqini bildürüsh bilen birlikte, rayonda weziyet eslige kelgen teqdirde afriqa döletliriningmu xitay bilen yene hemkarlishishni dawam qilidighanliqini éytti.

Derweqe, xitay hazir kazafiydin kéyinki ottura sherq we afriqa siyasitini belgileshke tirishiwatqan bolup, xitay emeldarliri rayondiki döletler bilen bolghan diplomatik munasiwetlerni qaytidin közdin kechürüsh üchün rayon döletlirige qaratqan diplomatik ziyaretlirini bashliwetken.