Ilham toxti: xitayda bash kötergen chong xitaychiliq milletler arisidiki ziddiyetni keskinleshtürmekte

Ilham toxti ependi xongkong “Quyash waqti heptilik géziti” muxbiri bilen bolghan söhbette, nuqtiliq halda yéqinqi 20 yildin buyan xitaylar arisida barghanche kücheygen chong xitaychiliq qarishining, xitay milliti bilen xitay bolmighan milletler otturisidiki ziddiyet - sürkilishlerning köpiyishige seweb boluwatqan amillarning biri boluwatqanliqini tekitligen.

Xongkong “Quyash waqti heptilik géziti” muxbiri ilham toxti ependidin yéqindin buyan xitay tor béketliridiki munazirilerge seweb bolghan, 3 - dékabir küni xunende yüz bergen Uyghur tijaretchi bilen xitay xéridarlar arisida yüz bergen yangaq tort majirasida xitaylargha jerimane qoyulup,Uyghur tijaretchilerge 24 ming dollar(160 ming som xelq puli) tölem bérilip, Uyghur tijaretchilirini yurtigha qayturush buyrulghan weqege qandaq qaraydighanliqini sorighanda ilham toxti ependi mundaq jawab béridu:

- Xenzuche tor béketliride bu weqening shu qeder köp munazirige seweb bolushining özila xenzularning Uyghurlargha bolghan pozitsiyisini körsitip bermekte. Bir qisim xenzular tor béketliride Uyghur millitini eyibleydighan, sökidighan, Uyghurlargha hujum qilidighan yazmilarni tolduruwetti. Bu intayin xeterlik. Tordashlar weqedin kéyin saqchilarning Uyghur tijaretchilirige 160 ming som tölem bérilishini buyrushini Uyghurlargha kengchilik qilindi déyishti. Men saqchilarni weqede Uyghurlargha kengchilik qildi dep qarimaymen. Méningche, bu weqening bir terep qilinishida siyasi mudda ipadilen'gen. Bu qandaqtur Uyghurlarning üstünlükidin boluwatqan ish emes. Bu weqeni qeshqer shamalbaghdiki mejburiy öy chéqishta öyliri chéqiwétilgen Uyghurlargha her kwadrat métir yer üchün 350 som xelq puli tölem bérilgenliki üchün béyjinggha erz qilip kelgen Uyghurlarning ehwaligha sélishtursaq, Uyghurlarning hazirqi ehwalini(yeni xitay tor béketliride déyilgen “Siyasi jehette étiwar bérishke, Uyghurlarning ezeldin ériship baqmighanliqini) hés qilishqa bolidu. Men bu yerde yangaq tort weqesidiki Uyghurlarni aqlimaqchi emesmen. Emma manga tesir qilghini, bu weqe bahane qilinip pütkül Uyghur millitining eyiblinishi! ejiba biz xitay générali wang jénning )eyni chaghda Uyghur qatarliq yerlik milletlerni basturghan)qilmishi seweblik pütkül xitay millitini eyiblisek bolamdu? zeherlik süt parashoki weqesi seweblik pütkül xitay millitini eski adem dések bolamdu? shinjangda zorawanliq qiliwatqanlarning hemmisi dégüdek xenzular. Shinjangdiki xenzularning jinayet ötküzüsh nispiti yuqiri, bolupmu köchmenlerning téximu shundaq. Mesilen alayluq, mejburiy öy chéqish, térilghu yerlerni igiliwalghanlar hemmisi xenzu shirketliri. Bir adem, bir shirket yaki bir guruppa kishilerning qilmishi hergizmu bir milletke wekillik qilalmaydu.

Ilham toxti ependi xitay tor béketliridiki Uyghurlarning millet boyiche haqaretlinishining xitayda yéqinqi yillarda ewj alghan xitay chong milletchilikining bir xil ipadisi ikenlikini eskertip mundaq deydu:

- Tor béketliride Uyghurlargha hujum qilidighan yazmilar köpeymekte. Bu gherbliklerning qarishi boyiche éytqanda, tar milletchilik, fashitik keypiyat. Xenzu millitide yéqinqi 20 yildin buyan chong xenzuchiliq xahishi ewj aldi. Bolupmu xenzu yashlirida bu ehwal tolimu éghir. Hazir xenzular arisida bizning xelqimizge qarita fashizimliqni teshebbus qilghuchilar, Uyghurlargha qarshi “Taqirbashlar partiyisi” shekillendi désekmu bolidu. Bu xil neziriye we bu xil keypiyat tolimu xeterlik. Xenzu milliti junggoda hakimiyet üstidiki millet bolush süpiti bilen, esli bu döletke, bizning hayatimizgha mes'ul bolushi kérek idi. Siler bizni özünglargha qoshuwaldinglar, bizge rehberlik qilimiz dédinglar, undaqta, rehberlik qilimen dégüchi, mes'uliyetchan bolushi, keng qosaq bolushi kérek idighu? emma, hazir 1milyard 300 milyon xitay xelqi 10 milyon Uyghurni sighdurmaywatidu, bundaq ehwalda sen qandaqmu birlik, ittipaqliq heqqide söz achalaysen?

Ilham toxti ependi muxbirning “Sizningche(xitaylardiki) bu xil yüzlinishke seweb boluwatqan amil néme?” dégen so'aligha jawab bérip mundaq deydu:

- 1989 - Yildin kéyin da'iriler milletchilikni righbetlendürüsh arqiliq gherp dunyasigha taqabil turmaqchi boldi. Shinjang mesilisi we shizang mesilisini gewdilendürdi. Hökümet özining siyasitide muqimliqni bahane qilip, shinjang we shizanggha qarita qattiq basqurush siyasiti yürgüzdi. Atalmish milliy siyaset nurghunlighan mesililerni yoshurup qaldi. Yene bir tereptin islahat jeryanida hichkimmu islahat mes'uliyitini üstige élishni xalimidi. Muqimliqni saqlash menpe'et élishning wastisi qilindi. Shinjangdiki muqimliq saqlighuchi tarmaqlar ichki ölkilerdikidin zor. Ishlepchiqirish qurulush armiyisining özidila 2 milyon 600ming adem muqimliqni saqlaydu. Uningdin bashqa armiye, qoralliq saqchi, chégra qoghdighuchi saqchi we bashqilar bar. Merkizi hökümettimu shizang we shinjangning muqimliqini saqlash tarmaqliri bar. Chünki bularning hemmisi menpe'et üchün boluwatidu. Ularning buninggha éhtiyaji bar, yene hoquqqimu éhtiyaji bar.

Ilham to'oxti ependi söhbette xitay hökümitining Uyghurlargha qaratqan siyasitide xitay chong milletchilikining ashkara ipadilen'genlikini, Uyghurlarning orni bolmighanliqini misallar bilen otturigha qoyghan:

- Merkizi hökümetning shinjang siyasitidiki yétekchi orni siyasi qanun kométiti. U jayda merkezning shinjang xizmet ishxanisi bar. Ilgiri bu ishxanining 1 - qol bashliqi ju yüngkang, 2 - qol bashliqi wang léchüen idi. Bu ishxanida Uyghur yoq. Döletlik milliy ishlar komitétida bir milletler tetqiqat merkizi bar, bu jay merkizi hökümetning siyasetliri üchün paydilinish matériyalliri hazirlaydu. Bu yerde hetta birmu Uyghur yoq. 5 - Iyul ürümchi weqesidin kéyin nurghunlighan tekshürüsh guruppiliri shinjanggha bardi, béyjingda muhakime yighinliri échildi, emma yighin'gha Uyghurlarning teklip qilin'ghinidin xewirim yoq.

Ilham toxti ependi muxbirning “Sizningche, xitay ziyaliyliri Uyghurlarning ehwaligha qarita chüshinish we yardemde boluwatamdu?” dégen so'aligha jawab bérip mundaq deydu:

- Men xitay ziyaliyliri bilen teshebbuskarliq bilen yéqinlishiwatimen. Lékin méning hés qilishimche, ularning ichide nurghunlirining tetqiqati, doklatliri, hetta xitay axbarat wastilirining qiliwatqinimu, bu millet bilen bilen qandaq bille yashash emes, belki bu milletni qandaq kontrol qilish, bu milletni qandaq bashqurush üchün boluwatidu. Mesile mana mushu yerde. Uyghur ziyaliyliri elwette sanga yardemliship bu milletni kontrol qilish, bu milletni bashqurush üchün ishlimeydu.