'Милләтләр иттипақлиқи қануни' уйғур елидики миллий мәсилини һәл қилаламду?

2009- Йилидики "шавгуән вәқәси" вә "үрүмчи вәқәси" дин көрүнүшләр.

Уйғур аптоном райони хәлқ қурултийи қанун комитети "шинҗаң уйғур аптоном райониниң милләтләр иттипақлиқи тәрбийиси қанун лайиһиси"ни түзүп, йеқинда уйғур апотоном райони хәлқ қурултийи даимий комитетиниң 15 ‏- нөвәтлик йиғинида музакиригә қойған.

Шинхуа ахбарат агентлиқиниң мәзкур қанун тоғрисидики хәвиридә "милләтләр иттипақлиқи қануни"ниң чиқирилишида үрүмчидики "5 - июл вәқәси"ниң түрткилик рол ойниғанлиқини, " шинҗаң уйғур аптоном райони хәлқ қурултийи шинҗаңда муқимлуқни вә милләтләр иттипақлиқини қоғдашниң җиддий зөрүрлүкини тонуп йетип, йәрлик дөләт апаратлириниң қанун турғузуш мәсулийитини җари қилдуруш"ни оттуриға қойғанлиқини, мәхсус гуруппа тәшкилләп, милләтләр иттипақлиқи тәрбийисигә даир йәрлик қанун һазирлиғанлиқини билдүргән.

Даириләр мәзкур қанун лайиһисиниң"йәрлик қанун чиқириш усули билән шинҗаңдики милләтләр иттипақлиқи тәрбийисини қанунлаштуруш, қаидиләштүрүш вә күндилик мәсилиләр қатариға киргүзүш"ни мәқсәт қилғанлиқини, қанун лайиһисидә "милләтләр иттипақлиқи тәрбийисиниң принсипи, апаратларниң мәсулийити, мәзмуни вә усули, қанунға капаләтлик қилиш тәдбири, қануни мәҗбурийәт қатарлиқларға ениқлима берилгәнликини илгири сүргән.

Лекин бәзи мутәхәссис вә анализчилар мәзкур қанун лайиһисиниң райондики миллий мәсилиләрни һәл қилиш җәһәттики иҗабий роли вә даириләрниң бу түрлүк қанун чиқириштики тиндинсийисигә гуман билән қарайдиғанлиқини билдүрмәктә. Америкидики хитай зиялийлиридин вәзийәт анализчиси чен куйде әпәнди, мәзкур қанунниң ролиға гуман билән қарайдиған затларниң биридур. У радиомизниң зияритини қобул қилип, мәзкур қанунниң мәсилини һәл қилалмайдиғанлиқини, райондики миллий мәсилини һәл қилиш үчүн түзүлмә характерлик өзгәртиш елип беришқа тоғра келидиғанлиқини билдүрди.

Хитай мәтбуатлириниң мәзкур қанун тоғрисидики хәвәрлиридә яки хәлқ қурултийиниң тор бетидә "милләтләр иттипақлиқи қануни"ниң тәпсилий мәзмуниға даир һечнәрсә берилмигән. Шинхуа агентлиқиниң бу һәқтики хәвиридә, аптоном район хәлқ қурултийи райондики һәр қайси комитет, назарәт вә идарә-җәмийәт, һәр қайси област, шәһәрлик хәлқ қурултейи, вилайәтлик хәлқ қурултийи хизмәт комитети болуп 50 кә йеқин орган шундақла райондики қурултай вә сияси кеңәш әзалириниң, җәмийәттики һәр қайси саһә затлар һәм мутәхәссисләрниң мәзкур қанун тоғрисидики пикирини алғанлиқини, қанун лайиһисиниң пикир елиш нусхиси көп қетим түзитилгәнликини билдүргән.

Америкидики вәзийәт анализчиси чен куйде әпәнди, бу қанунниң вәкиллик характери кәң даирилик болуши, райондики милләтләрниң омумйүзлик музакирисигә қоюлуши керәк иди, дәп қарайдиғанлиқини билдүрди.

Хитай 1983 ‏- йили һәр йили 5 ‏- айни"милләтләр иттипақлиқи ейи" дәп елан қилип, бу паалийәтни 27 йилдин бери давамлаштуруп кәлгән иди. Лекин бу йил йүз бәргән "5 - июл вәқәси" хитайниң "шинҗаңдики милләтләр иттипақлиқи" тәшвиқатиға еғир зәрбә бәргән. Шинхуа агентлиқиниң мәзкур қанун тоғрисидики хәвиридә "5 - июл вәқәси" шинҗаңниң иқтисади қурулушиға кашила вә тәсир қилипла қалмай, шинҗаңниң муқимлиқи вә милләтләр иттипақлиқини мәлум дәриҗидә зиянға учратқанлиқини илгири сүргән.

Йәнә бәзи анализчилар, райондики "милләтләр иттипақлиқи" паалийитиниң шәкилваз нәрсигә айлинип қалғанлиқини, иттипақлиқни қоғдаш ялғуз уйғурниң мәҗбурийити болуп қелип, уйғурларға тәһдит салидиған бир қоралға айлинип қалғанлиқини, милләтләр иттипақлиқи үлгилириниң болса уйғур җәмийити гуман билән қарайдиған кишиләр болуп қалғанлиқини билдүрмәктә.

Америкидики чен куйде әпәнди мәҗбурлаш характерлик тәдбирләрниң еғир ақивәтләрни елип келидиғанлиқини агаһландуруп, бу қанунниң чиқирилиши "яхши бир иш әмәс" дәп көрсәтти.

Хитай мәтбуатлирида даириләрниң мәзкур қанун тоғрисида кәң даирилик пикирини алғанлиқини билдүргән болсиму, лекин "милләтләр иттипақлиқи қануни"ниң тәпсилий мәзмуни һазирға қәдәр җәмийәткә ашкара елан қилинған әмәс. Хитай мәтбуатлириниң мәзкур қанун һәққидики хәвәрлиридә яки хәлқ қурултийиниң торида мәзкур қанунниң тәпсилий мәзмуни берилмигән. Дуня уйғур қурултийи баянатчиси дилшат ришит мәзкур қанунни тәнқидләп, бу қанун миллий мәсилиләрдә пикир баян қилған охшимиған қараштики пуқраларни бастурушни қанунлаштурушни мәқсәт қилғанлиқини билдүрди.

Хитай һөкүмити 11 ‏- айниң башлирида "5 - июл вәқәси"гә қатнашқан 12 кишигә өлүм җазаси берип, йеқинда 9 кишиниң өлүм җазасини иҗира қилған. Өлүм җазасиға һөкүм қилинған 12 кишиниң аран бир нәпири хитай иди. Дуня уйғур қурултийи җазадики адаләтсизлик милләтләр арисидики өчмәнликни күчәйтиветидиғанлиқини агаһландуруп, хитай даирилирини хәлқара җәмийәтниң өрүмчидики сотни көзитишигә иҗазәт беришкә чақирған иди.