Analizchilar: xitay-pakistan munasiwitining qoyuqlishishi Uyghurlarning weziyitini yenimu nacharlashturuwétishi mumkin

Pakistan armiyisining bash shtab bashliqi ashfaq perwiz kayani we xitay herbiy emeldari xo shusén(otturida) térrorluqqa qarshi manéwiridin kéyin chüshken süret. 2011-Yili 24-noyabir, pakistan.

Pakistan armiyisining bash shtab bashliqi ashfaq perwiz kayani 5‏-yaniwardin 10-yaniwargha qeder xitayni ziyaret qilip, xitay bash ministiri wén jyabaw, dölet mudapi'e ministiri lyang gu'angléy, bash shtab bashliqi chén bingdé, dölet komissari dey binggo we xitay dölet mudapi'e pen-téxnika we sana'et komitétining bashliqi chén yuyfa bilen söhbet élip barghan. Général kayanining xitaygha qilghan ziyaritining waqit qereli közetküchilerning alahide diqqitini qozghaydighan sezgür bir peytke toghra kelgen idi. Yeni u xitayni ziyaret qilghan bu waqit amérika-pakistan munasiwiti nacharliship, xeterlik ehwalgha chüshüp qalghan, armiye bilen hökümet munasiwitide krizis yüz bérip, pakistan armiyisining siyasiy özgirish qozghaydighanliqi qiyas qiliniwatqan, amérika özining yer shari istratégiyisining nishanini asiya-tinch okyan rayonigha yötkeydighanliqini élan qilip, xitayni bi'aram qiliwatqan bir peytke toghra kelgen idi.

Uning ziyariti nahayiti tézla hindistan herbiy istratégiye analizchilirining diqqitini qozghighan bolup, ular kayanining xitaygha pakistan-afghanistan rayonidiki rolini kücheytishke ishik échip bérish muddi'asi barliqini ilgiri sürgen. Hindistanning “Mudapi'e bixeterlik tetqiqati we analizlar” namliq tetqiqat ornining tetqiqatchisi mendip sing teripidin tünügün élan qilin'ghan bu heqtiki bir analizda hindistan hökümiti agahlandurup, yéngi déhlini buninggha qarshi tedbir élishqa chaqirghan. Pakistanning buningdin kéyin xitaygha tayinishni kücheytidighanliqini, buning bilen xitayning bu rayonidiki herbiy mewjütluqi küchiyip, pakistan xitayning bu rayondiki menpe'etige qarap heriket qilidighan bir döletke aylinidighanliqini bildürgen.

Amérika-pakistan munasiwitining nacharliship, xitay-pakistan munasiwitining yéqinlishishi bu yalghuz hindistan terepni qiziqturidighan mesile emes. Bu yene Uyghur teshkilatlirini we Uyghur analizchilirini yéqindin qiziqturidighan Uyghur weziyet tereqqiyatining yölünüshige munasiwetlik bir mesile. Bezi Uyghur analizchiliri pakistan-xitay munasiwitining küchiyishining Uyghur élidiki kishilik hoquq depsendichilikini ilgirilep éghirlashturuwitishidin endishe qilmaqta. Amérikida turushluq Uyghur weziyet analizchiliridin shixenze uniwérsitétining sabiq liktori ilshat hesen ependining ilgiri sürüshiche, qoshna ellerning pozitsiyisi xitayning Uyghurlargha qandaq mu'amile qilishigha zor tesir körsitidighan halqiliq amillarning biridur.

Pakistan ilgiri özining xitay bilen bolghan munasiwitining alahide yéqinliqini “5‏-Iyul weqesi”din kéyin bir qétim namayan qilghan. Weziyettin xewerdar közetküchilerning ilgiri sürüshiche, türkiye xitayning “5‏-Iyul weqesi” de Uyghur musulmanlirigha “Irqiy qirghinchiliq” élip barghanliqini ilgiri sürüp, bu mesilini dunya islam kéngishi yighinida otturigha qoyghan. Biraq pakistan bilen sudan mezkur mesilini muzakire qilishqa qarshi chiqip, uning islam kéngishi'ide muzakirige qoyulushigha tosqunluq qilghan idi.

Hindistanliq analizchi mendip sing özining seyshenbe küni élan qilghan maqaliside xitayning amérika 2014‏-yili afghanistandin chékinip chiqqandin kéyin, rayonda barliqqa kélidighan boshluqni toldurushqa teyyarliq qiliwatqanliqini ilgiri sürgen. Uning eskertishiche, xitayning afghanistan néfit we kan bayliqigha meblegh sélishi, pakistan bilen herbiy hemkarliqni kücheytip, birleshme herbiy manéwir élip bérishi, pakistan déngiz sahilidiki gwadar port qurulushigha meblegh sélishi, qaraqurum yolini kéngeytip qurushi, néfit turuba yoli we qaraqurum tömüryolini yasash pilani qatarliq hemkarliq türliri buning teyyarliqidur. Ilshat hesen bolsa xitayning “5‏-Iyul weqesi” din kéyin qeshqerni échishni otturigha qoyup, asasi esliheler qurulushi we ahale köchürüshni tézlitishi uning pakistan we ottura asiyagha kéngiyishni nishan qilghan istratégiyilik orunlashturushining bir parchisi ikenlikini bildürdi.

Bezi analizchilar bolsa, xitayning pakistan we ottura asiyagha kéngiyish üchün Uyghur élining muqimliqigha éhtiyaji chüshidighanliqini, biraq muqimliqning Uyghurlarni basturush arqiliq emelge ashmaydighanliqini agahlandurghan idi. Bu qarashtiki kishiler buning üchün xitayning Uyghurlargha qaritilghan basturushni toxtitishi kérekliki, ularning özini özi idare qilishigha yol qoyulushini teshebbus qilghan. Biraq ilshat hesen ependi nöwettiki ehwalda buning éhtimalliqi yoqluqini bildürdi.

Xitay tashqi ishlar ministirliqi bayanatchisi xung léy pakistan herbiy rehbirining xitay ziyaritide ikki terepning mudapi'e, bixeterlik, herbiy manéwir, herbiy terlim terbiye, herbiy xadimlarni almashturush, herbiy esliheler qurulushi we térrorluqqa qarshi turush qatarliq sahelerde kélishimlerni imzalighanliqini bildürgen.

Xitay ötken yili 8‏-ayda yüz bergen xoten “Nawagh weqesi” we qeshqer “Yéngi bazar weqeliri” ni pakistandiki sherqiy türkistan qoralliq küchlirige baghlap, pakistanni agahlandurghan. Shinxu'a agéntliqi teripidin élan qilin'ghan bu heqtiki bir obzorda “Eger shinjangdiki qarshiliq körsetküchi qoralliq küchler tayanch bazigha érishse, junggoning pakistan we afghanistan'gha esker chiqirip, herbiy jehette arilishidighanliqi” ni tekitligen idi.
Ilshat hesen ependi, xitayning pakistan'gha qoshun kirgüzüp, taghliq rayondiki sh. T qoralliq küchlirige qarshi jeng qilish éhtimalliqini chetke qaqmaydighanliqini, biraq uning pakistanda herbiy baza qurush éhtimalliqi chong emes dep qaraydighanliqini bildürdi. U, “Eger xitay pakistanda baza qursa, bu hindistanning inkasini qozghaydu” dep körsetti.