Yéngi maqullan'ghan xitay “Jinayi ishlar dawa qanuni” ning gumandarlarni “Mexpiy tutup turush” toghrisidiki maddisi tenqidke uchridi

Xitay hökümiti bu yil 8‏-ayda xelq qurultiyigha qanun teklip layihisi sunup, xitay “Jinayi ishlar dawa qanuni” gha özgertish kirgüzüshni otturigha qoyghan idi.
Muxbirimiz erkin
2011.12.26
sot-mehkimisi-court-Beijing-305.jpg Béyjingdiki sot mehkimisi. 2006-Yili 31 awghust
AFP

Xitay xelq qurultiyi da'imiy komitéti düshenbe küni xitay “Jinayi ishlar dawa qanuni” ning özgertish kirgüzülgen 2‏-nusxisini maqullidi. Xelq qurultiyi xitay dölet kabinéti sun'ghan 1‏-qanun nusxisigha melum özgertishlerni kirgüzgen bolsimu, biraq dölet kabinéti sun'ghan 1‏-qanun nusxisining gumandarlarni “Mexpiy tutup turush” toghrisidiki maddisi asasen eynen péti qobul qilinip, mahiyetlik özgertish kirgüzülmigen. Halbuki, qanun nusxisining mezkur maddisi kishilik hoquq teshkilatlirining we xitay öktichilirining eng qattiq naraziliqini qozghighan idi.

Xitay dölet kabinéti sun'ghan qanun nusxisida xitay amanliq organlirigha “Dölet bixeterliki we térrorluq” qa chétilip tutqun qilin'ghan yaki nezerbend qilin'ghan shexslerning tutup turulush sewebi we tutup turulghan ornini a'ilisige melum qilmasliq hoquqi bérilgen. Qanun nusxisini tenqid qilghuchilar “Jinayi ishlar dawa qanuni” ning tüzüsh kirgüzülgen nusxisidiki mezkur madda xitay amanliq organliri we dölet bixeterlik da'irilirining xitay öktichilirini, Uyghur we tibet aktiplirini ilgirilep tutqun qilip, ularni iz-déreksiz yoqitiwétishtek qanunsiz qilmishlarni “Qanunlashturidighanliqi”, bu kishilik hoquqning ilgirilep depsende qilinishigha yol achidighanliqini ilgiri sürgen.

Amérikida turushluq Uyghurlardin köchmenler qanuni ishliri pa'aliyetchisi ablajan leyli naman ependi mezkur qanun nusxisining bolupmu “Dölet bixeterliki we térrorluq” qa chétilip tutqun qilin'ghan shexslerni “Mexpiy tutup turush” toghrisidiki maddisi Uyghurlarni pewqul'adde bi'aram qilidighan hadise, dep körsetti.

Xitay hökümiti “Jinayi ishlar dawa qanuni” tüzitish kirgüzülgen qanun nusxisining dölet bixeterliki we térrorluqqa munasiwetlik gumandarlarni “Mexpiy tutup turush” toghrisidiki maddisini aqlap, atalmish bu xil “Jinayetler” ni gumandarlarning a'ilisi yaki adwokatigha melum qilsa, buning tekshürüshke tosalghu peyda qilidighanliqini ilgiri sürgen idi. Lékin xelq qurultiyi düshenbe küni maqullighan nusxisining mezkur maddigha bir az tüzitish kirgüzülüp, “Dölet bixeterliki we térrorluq qatarliq éghir jinayi qilmishlarda uqturush qilish mumkinchiliki bolmisa we yaki uqturush qilinsa tekshürüshke tesir yétidighan ehwallar bolsa, gumandarning a'ilisige uqturmasliqqa bolidighanliqi, biraq buning sirtidiki ehwallarda qolgha élish sewebi we tutup turulghan orunni 24 sa'et ichide a'ilisige melum qilish” telep qilin'ghan.

Mezkur qanun layihisini qollaydighan xitay qanun sépidiki kishilerning ilgiri sürüshiche, mezkur qanun arqiliq xitay j x we dölet bixeterlik organlirining adem tutush, solash we mexpiy qamash herikiti ilgirilep qanuni ramkigha sélin'ghan.

Biraq ablajan leyli naman ependi, “Jinayi ishlar dawa qanuni” ning düshenbe küni maqullan'ghan mezkur nusxisi xitay qanunchiliq ishliridiki bir chékinish, dep körsetti. Uning ilgiri sürüshiche, mezkur qanun maddisi xelq'ara ortaq edliye ölchemlirige xilap bolupla qalmay, u yene xitay asasiy qanunidiki munasiwetlik belgilimilerge xilaptur.

Xitay hökümitining “Jinayi ishlar dawa qanuni” gha tüzitish kirgüzüshni telep qilip, xelq qurultiyigha qanun nusxisi sun'ghan mezgili del xitayda “Yasimen güli” inqilabi élip bérish chaqiriqi otturigha qoyulghan nazuk peytke toghra kelgen. Bu waqit yene, xitay hökümitining ey wéywéy qatarliq bezi öktichilerni qolgha élip, iz-déreksiz tutup turghan, xitay da'irilirining bu herikiti gherb ellirining we xelq'ara kishilik hoquq teshkilatlirining qattiq tenqidige uchrighan mezgili idi.

Shunga mezkur qanun nusxisini tenqid qilghuchi bezi öktichiler mezkur qanun nusxisini “Ey wéywéy” qanun nusxisi, dep atashqan. Xitay hökümiti bu yilning bashliri ataqliq pa'aliyetchi we zamaniwi sen'etchi ey wéywéyni tutqun qilip, 80 nechche kün qamap qoyghan. Bu jeryanda uning qeyerde tutup turuluwatqanliqi, salametlik ehwali, néme üchün tutup turuluwatqanliqi toghriliq héchqandaq uchur bermigen. Ablajan leyli naman bu xil iz-déreksiz tutup turush weqelirining Uyghur élide omumyüzlük mewjut hadise ikenlikini, xitay hökümitining “Jinayi ishlar dawa qanuni” gha alman -talman tüzitish kirgüzüp, iz-déreksiz tutup turushni qanunlashturushi “5‏-Iyul weqesi” de yoqap ketken Uyghurlarning iz-dérikini élishqa tosalghu peyda qilidighanliqini bildürdi. Yeni u, xitay amanliq organlirining mezkur qanunni bahane qilip, türmide öltürülgen Uyghurlarning aqiwitini yoshuridighanliqini ilgiri sürdi.

U, xitay dölet amanliq organlirining hoquqini kücheytip, kishilerni xalighanche tutqun qilishtin ibaret bu xil qanunsiz qilmish naraziliqni ilgirilep kücheytip, muqimsizliqni kücheytidighanliqini agahlandurdi.

Xelq qurultiyi qanun nusxisining gumandarlarni “Mexpiy tutup turush” toghrisidiki maddisigha nahayiti az tüzitish kirgüzüp, mezkur maddini asasen eynen péti saqlap qalghan. Bezi analizchilar, mezkur qanun maddisidiki uqturush qilish mumkinchiliki bolmighan we yaki uqturush qilinsa tekshürüshke tesi'ir yétidighan ehwallar dégen shertning müjmelliki, xitay bixeterlik organlirining mezkur shertni süy'i'istimal qilip, öktichilerni mexpiy tutqun qilish éhtimalliqi mewjütluqini agahlandurdi.

Pikir qoshung

Radi'oning ishlitish shertlirige asasen, pikirliringiz tekshürgüchiler teripidin testiqlinishi we muwapiq derijide tehrirlinishi tüpeyli, tor bette derhal peyda bolmaydu. Siz qaldurghan mezmun'gha erkin asiya radi'osi jawabkar bolmaydu. Bashqilarning köz qarishi we heqiqetke hörmet qilishingizni soraymiz.