"Xitayni endishige séliwatqan tibetlikler emes, Uyghurlar"

Uyghur diyari tarim wadisidiki ishlepchiqirish üstidiki néfitlik.

 Doklatta bildürülishiche, xitay nöwette qarimaqqa tibettin endishe qiliwatqandek bir körünüshte, emeliyette bolsa, xitayning heqiqiy endishisi Uyghur mesilisi.

Xitay üchün bir xosh, bir shum xewer

Doklatta Uyghur rayonining xitayning eng chong énirgiye menbesige aylan'ghanliqi körsitilip mundaq déyilgen: " xitay shinjangda ötken yili, 26 milyon 400 ming tonna xam néfit ishlepchiqardi؛ 21 milyard 200 ming küp métir tebi'iy gaz ishlepchiqardi. Démek xitay gherbni échish pilanining méghizini chéqiwatidu. Bu elwette xitay üchün xosh xewer. Emma xitayning iqtisadi tereqqiyatta, merkezdin yiraq we muqimsiz bir rayon'gha tayinip qélishi xitayning kelgüsi üchün bir shum xewer."

Doklatta, bir türküm dangliq mutexessislerning pikirlirige orun bérilgen. Bu témida pikir bayan qilghuchilardin biri, amérikiliq mutexessis June Dreyer dur. Drayér amérikidiki mi'ami uniwérsitéti siyaset pakultitining proféssori. U, xitayning dölet mudapi'esi we tashqi siyasiti, xitayning zamaniwiylishishi we en'enichilik, 21 ‏-esirde xitay-amérika munasiwiti qatarliq yirik tetqiqat eserlirining aptori. Drayér yene xitayning sherqi türkistandiki medeniyet siyasiti qatarliq Uyghurlargha a'it kitab yazghan mutexessis.

" Xitayning ajiz nuqtiliri: néfit-turubba liniyiliri

Drayér, xitayning nöwettiki mesililiri üstide toxtilip mundaq dégen: " xitayning tibet mesiliside diyalogdin qéchishi, yeni tibetning musteqilliq emes, aliy aptonomiye telipigimu yéqin kelmesliki, shinjangdin endishe qiliwatqanliqi üchündur. Chünki tibet quruq bir zémin, shinjang bolsa heddidin tashqiri bay bir zémin. Xitay tibet mesiliside yol qoysa shinjangliqlarghimu ot tutushup kétishtin endishe qiliwatidu."

Sherqi türkistanni heddidin tashqiri bay zémin dep teripligen bu mutexessis, xitayning yéqinqi tereqqiyatining asasliq menbesi énirgiye bayliqi ikenlikini, xitaygha asasliq énirgiye teminatining Uyghur zéminidin kéliwatqanliqini bayan qilghan.

Doklatta bildürüshiche, xitayning Uyghur zéminidiki kündilik néfit ishlepchiqirish miqdari 530000 barel bolup, bu xitayning se'udi erebistandin import qiliwatqan néfit miqdaridinmu artuq. Se'udi erebistan bolsa xitaygha eng köp néfit ékisport qiliwatqan dölet. Doklatta bildürülishiche yene, xitay 2002 ‏- yili, Uyghur éli bilen shangxeyni tutashturghan 4000 kilométir musapidiki gherb-sherq gaz liniyisini tamamlighandin kéyin, xitayning Uyghur élidiki menpe'eti bir hesse ashqan.

Xitay nöwette qurulushini dawamlashturiwatqan türkmenistan gaz liniyisimu, 2000 kilométir uzunluqta bolup, xitayning gherb-sherq néfit yoli pilanidiki muhim bir halqa. Drayér xitayning bu istratégiyilik qurulushini xitayning nazuk nuqtisi dep körsetken we " bunchiwala uzunluqtiki gaz yolining bixeterlikini kapalet astigha élish mümkin emes " dep bildürgen.

" Uyghurlar razi qilinmay turup, shinjangda muqimliq shekillenmeydu"

Washin'gtondiki jon hopkin uniwérsitétining tetqiqatchisi Fredrick Starr bu témida mundaq dégen: " shinjang xitay üchün yalghuz zémin bayliqi bilenla göher jay emes, u xitay bilen yawropa arisidiki qatnash we tijaret ishlirida istratégiyilik bir köwrük. Xitayning shinjang nechche ming yildin béri xitayning bir qismi dégini külkilik bir söz, mushuning özila, xitayning bu rayondiki endishisini körsitip bérishke yéterlik. Del mushuning üchün shinjang mesilisi béyjing üchün nazuk bir mesile.

Fredirik star, jon hopkin uniwérsitétining asiya-kafkasiya tetqiqat ornining bashliqi. U " xitayning musulman chégrisi" namliq Uyghur mesilisge a'it kitabning aptori. U Uyghur rayonining muqimliqi üstide toxtilip mundaq dégen: "xitay shinjanggha perqliq mu'amile qilishi kérek, Uyghurlar razi qilinishi kérek. Undaq bolmaydiken, bu jayda muqimliq put tirep turalmaydu."

Xitay, yéqinqi bir aydin buyan xitay xelqi ichide döletchilik we milletchilik teshwiqatini kücheytip, xitayning insan heqliri weziyitide téximu arqigha chékinishning jama'et pikri muhitini yaratmaqta. Bir qisim chet'ellik mutexessisler we dölet erbabliri bolsa, xitaygha ajiz nuqtilirini eslitip, hushyar bolushqa, mesililerni ténch we waqtida hel qilishqa chaqirmaqta.   

" Assimilatsiye yoli Uyghurlargha ishlimeydu"

Ötken hepte amérikining yardmchi tashqi ishlar ministiri négroponté, xitayni agahlandurup, tibet mesilisini hel qilmisa muqimliqni kapalet astigha alalmaydighanliqini bildürgen idi. Yene shu heptide xelq'ara saqchi orginining bashliqi xitayning ajiz peytini körsitip mundaq dégen: " béyjing olimpikigha 18 ming tenheriketchi, 25 ming axbaratchi, 500 mingdin artuq sayahetchi qatnishidu, pütün dunya közini béyjinggha tikidu, démek, dunyagha awazini anglatmaqchi bolghanlar üchün bu qachurup qoyushni xalimaydighan bir purset." U, bu sözliri arqiliq béyjing olimpikining tehdit astida ikenlikini bildürgen.

Proféssor daryner bu heqte yene mundaq dégen: "xitayning uzun liniyilik turubba yolliri xitaygha qarshi öktichi küchlerning hujum nishani bolush éhtimali yuqiri. Bu qurulushni mudapi'e qilish üchün nahayiti köp aldini élish tedbirliri kétidu."
 
Xitayning medeniyet siyasitini tenqidlep kéliwatqan tetqiqatchi fredirik star aldinqi yillardiki bir muhakime yighinida mundaq dégen. "Xitay Uyghurlarni assimiliyatsiye qilip yoq qiliwétishni pilanlawatidu. Uyghurlar bolsa özlirining milliy kimlikini tonup yetken, milliy ang we milliy héssiyatqa sahip bir millet, mundaq bir milletni assimiliyatsiye yoli bilen yutuwélish mumkin emes. Xitay, aljiriyini azat qilghanlarning, fransuzche sözleydighan erebler ikenlikini untumasliqi kérek."

Tibet dahisi dalay lamamu aldinqi aydiki bir sözide, xitayning diyalogdin qéchishidiki muhim seweblerdin birining Uyghur mesilisi ikenlikini bayan qilghan idi.